تهران: ما کمتر از «جرج جرداق» نیستیم/ طلبه اگر دقت نکند مسبب انحراف می‌شود

به گزارش حلقه وصل، متن زیر مشروح تازه‌ترین درس اخلاق آیت الله رشاد است که در ادامه می‌خوانید.

چقدر خوب بود اگر ما می‌توانستیم متن نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و خطبه فدکیه را به عنوان متن درسی در دستور کار حوزه قرار دهیم. اما اولا همه این تصمیمات در اختیار ما نیست. ثانیا پاره‌ای از این تصمیمات نیازمند امکاناتی است که برای ما فراهم نیست. البته لاجرم باید به سمتی برویم که این کار اتفاق بیفتد.

امیدوارم هر طلبه‌ای در این دوره‌ی ده ساله سطح، دست کم یک دور، تفسیر قرآن و این متون شریف را بخواند. البته پیشنهاد برنامه‌ای من این بود که در سه پایه اول، یک دور فشرده تفسیر قرآن خوانده شود؛ و بعد از آن در یک سطح بالاتر تا پایان پایه دهم، مورد بررسی و مداقّه قرار گیرد. ولی اقل کار همین است که تا اتمام پایه دهم، یک دور تفسیر و شرح قرآن و سایر متون مذکور خوانده شود. اگر کسی این چهار متن را با دقت و به صورت تفسیری کار کند؛ ذهن شیعی او شکل می‌گیرد؛ و هویت شیعی، در وجود او تکون می‌یابد.

کلمه‌ای که می‌خواهیم مطرح کنیم در بخش کلمات قصار نهج البلاغه قرار دارد؛ و به ترتیبی که صبحی صالح شکل داده، کلمه هشتاد و دوم است. آن چنان که در گذشته عرض کردم بین نسخه‌های نهج البلاغه، منقح ترینشان متعلق به دکتر صبحی صالح لبنانی است که اخیرا مرحوم شده اند.

ایشان بسیار خوب متن‌های در دسترس را تصحیح و تحقیق و علائم سجاوندی را دقیقا مراعات کرده است.

در انت‌ها لغت نامه‌ای را در حجم نهج البلاغه ضمیمه و لغات مشکله را معنی کرده است. این نهج البلاغه، در قطعه‌های جیبی و کیفی هم چاپ شده است و می‌شود همراه انسان باشد.

ما کمتر از جرج جرداق نیستیم. ایشان به من می‌گفت: من شب‌ها نهج البلاغه را زیر متکایم می‌گذارم و می‌خوابم. او یک مسیحی کاتولیک بود و از طفولیت خود برای من ماجرایی را نقل می‌کرد. او می‌گفت: در دوران دبستان که کلاس چهارم یا پنجم بودم یکی دوبار از مدرسه فرار کردم. بار آخر به سمت دشت و صحرا رفتم و پای یک درخت خوابم برد. مادر، برادر بزرگتر و معلمم خیلی نگرانم شده بودند.

در بیروت دنبال من گشته بودند و وقتی به دشت آمدند دیدند پای درختی خوابیده ام. مادر و معلمم خیلی تشر زدند که چرا اینجا آمده ای؟ و. برادرم فؤاد- که او هم مثل جرج اهل ادب بوده و هر دو شاعر بوده اند- گفت: ببینیم علت این فرار‌ها چیست؟ وقتی از من پرسید گفتم: حقیقت این است که من به ادبیات علاقه مندم و به دروس دیگر مدرسه علاقه‌ای ندارم. برادرم گفت: بسیار خب! برویم خانه!. کتاب نهج البلاغه را به من داد و گفت: روی این کتاب کار کن! جرج با آن سن کم، از ارزش نهج البلاغه آگاه نبوده، ولی فؤاد مطلع بوده است. جرج جرداق می‌گفت: کتاب را به من داد و من شیفته آن کتاب شدم و از همان موقع شروع به کار کردن روی این کتاب شدم؛ و بار‌ها و بار‌ها آن را دوره کردم. کتابی که ایشان نوشت به نام: «الامام علی صوت العداله الانسانیه»؛ در طول تاریخ، بهترین کتاب پیرامون نهج البلاغه است که راجع به نگاه اجتماعی، حماسی، انقلابی و حیث حقوق بشری حضرت امیر المومنین علیه السلام نوشته شده و نظیر آن را هیچ مسلمانی ننوشته است. به زبان‌های مختلف و از جمله فارسی هم ترجمه شده است. آن زمانی که من در بیروت به منزل او رفتم می‌گفت: دیگر هیچ وقت از نهج البلاغه جدا نشدم. یک مسیحی درک می‌کند و اینجور ملازم نهج البلاغه می‌شود. آن وقت ما طلبه‌ها چقدر با این کتاب مأنوسیم؟!

در این کلام، حضرت می‌فرمایند: «اوصیکم بخمس.». من شما را به پنج امر توصیه می‌کنم که اگر رکاب بتازانید و به تاخت بروید تا این پنج توصیه را به دست بیاورید و آن‌ها را محقق کنید و عمر گرانمایه را بر سر این بگذارید می‌ارزد. 

«آباط» یعنی پهلوهای شکم شتر که سوارکار باید با پاهایش به دو طرف شکم شتر ضربه بزند تا شتر به تاخت برود. «.. لوضربتم الی‌ها آباط الابل لکانت لذلک اهلا...». اگر به تاخت بر پهلوهای شتر بکوبید تا به آن برسید جا دارد.

یکم: «.. لایرجونّ احد منکم الا ربّه...». اصل اول اینکه هیچ یک از شما جز به خدا دل نبندید و امیدوار نباشید. اینکه فکر کنید این و آن یا این شی و آن شرایط، به داد شما میرسد و امکانی برای شما فراهم می‌کند؛ اینجور نیست. همه امید‌ها را انباشته و متوجه خداوند متعال بکنید. فقط به امید خدا باشید. 

به هر اندازه که از عوامل و عناصر و اطراف محیط زندگی منقطع شویم به همان نسبت به خداوند متعال متصل می‌شویم. اگر کمتر ببریم کمتر وصل خواهیم شد. تا آنجا که اگر از همه چیز و همه کس ببریم همه اتصال را با ساحت الهی برقرار خواهیم کرد.

دوم: «.. و لایخافنّ الا ذنبه...». از که می‌ترسید؟ از انسان‌های شرور؟ از قدرت ها؟ تن‌ها از گناه خود بترسید! ما نباید جز از گناه خود و به عبارتی جز از نفس خود بترسیم! تقوا را گاهی خداترسی معنا می‌کنند. مگر خدا رحمن و رحیم نیست؟! چرا باید از خدایی که ظلم نمی‌کند و عادل است ترسید؟! حضرت امیر سلام الله علیه در مسجد نشسته بودند و غلامشان جلوی در مسجد نشسته بود. حضرت چند بار غلام خود را صدا کردند، ولی جوابی نشنیدند. 

آمدند جلوی در مسجد و فرمودند: شما که اینجا بودی چرا جواب ندادی؟ او عرض کرد: برای اینکه از شما نمی‌ترسم و می‌دانم آنقدر بزرگوار هستید که اگر پاسخ نگویم مرا تعذیب نمی‌کنید. حضرت هم چیزی به او نگفتند. یا در جایی دیگر وقتی حضرت با غلام خود به بازار می‌روند تا لباسی تهیه کنند. حضرت لباس گران‌تر را به غلام خود می‌دهد. غلام عرض می‌کند: این لباس برازنده شماست چرا که امیرالمومنین هستید! حضرت پاسخ می‌دهند: تو جوانی و این برای تو برازنده‌تر است.

برای من همین لباس ارزان، مناسب است. این چنین برده داری هیچ گونه شباهتی به برده داری آمریکایی ندارد. حضرت همواره نه تن‌ها عادلانه برخورد می‌کند که فضل می‌ورزد. حضرت که عبد صالح الهی است ترس ندارد. 

خداوند متعال هم این گونه است. ما باید از خدا نه که از خود بترسیم. از گناهان خود بیمناک باشیم. عدل الهی ترس ندارد. بلکه این ظلم است که هولناک است. آن هم در خداوند نیست. این رفتار ظالمانه ما با نفس خویش است که ترس دارد. تقوا خداترسی نیست. خویش ترسی است. باید از این دشمنی ترسید که بین دو طرف ما پنهان شده است. باید این را مهار کرد.

سوم: «.. و لایستحین احد منکم اذا سئل عما لایعلم ان یقول لااعلم...» سومین توصیه حضرت که اگر همه عمر خود را بتازید که به این مقام اخلاقی دست پیدا کنید ارزش دارد؛ این است که اگر پاسخ سوالی را نمی‌دانید خجالت نکشید به این در و آن در نزنید! مستقیما بگوید: بلد نیستم. جواب این سوال را نمی‌دانم. 

یادم هست حدودا سالهای چهل و نه یا پنجاه بود که در قم طلبه بودم؛ سوالی پیرامون نماز از مرحوم آیت الله گلپایگانی پرسیدم. ایشان با اینکه مرجع تقلید بودند و میلیون‌ها نفر مقلد داشتند، ولی خیلی راحت و بی تکلف پاسخ دادند: حضور ذهن ندارم؛ باید مراجعه کنم.

ما طلبه‌ها خیلی در معرضیم. اگر دقت نداشته باشیم سبب انحراف و احیانا گمراهی افراد می‌شویم. وقتی فرعی فقهی را اشتبا‌ها مطرح کنید؛ طرف مقابل، در معرض عمل قرار می‌گیرد. آنگاه شرعا موظفید او را پیدا کنید و مطلع نمایید؛ لذا اگر مسئله‌ای را نمی‌دانید بگویید: نمی‌دانم؛ به دیگری که در این موضوع تبحر دارد مراجعه کن. ما که علامه دهر نیستیم. این را هم در نظر داشته باشید که بلافاصله پاسخ ندهید!

مرحوم علامه طباطبایی اینطور بود که وقتی سوالی طرح می‌شد؛ چند دقیقه‌ای سرش را پایین می‌انداخت؛ آنگاه پاسخ می‌داد. «علامه» دو تا تاکید دارد. ضمن اینکه عرف شیعی ایران و احیانا نجف -به خلاف افغانستان و پاکستان که شخص را به مجرد مختصر علمی «علامه» می‌گویند. - به کسی علامه می‌گوید که جامع علوم باشد؛ و بالاخص از حیث علوم عقلی در سطح بالایی قرار بگیرد. لااقل مصداقا این گونه است. 

مثل تفاوت محقق حلی و علامه حلی. علامه طباطبایی حکیم بزرگی بود که به نظر حقیر- که این عرض بنده در کشور پذیرفته شده است- ایشان بنیانگذار مکتب جدیدی در حکمت است؛ که اسم آن را مکتب «نو صدرایی» گذاشته ام؛ و بر مبنای مقاله مختصری که در تعریف این مکتب نگاشته ام کتاب ها، مقالات و پژوهش‌های گسترده‌ای تألیف شده است.

علامه طباطبایی سطح بسیار بالایی داشت. به سمت مرجعیت نرفت، ولی در حد مرجعیت بود که حاشیه اش بر کفایه، نمایانگر توان علمی ایشان است. ایشان حکیم و بمعنی الکلمه عارفی پاک باخته بود. بعد باطنی او بسیار فراتر از آثار قلمی ایشان است. الغرض وقتی از چنین مردی سؤال می‌شد آداب خاصی را رعایت می‌کرد آنگاه پاسخ می‌گفت. 

ابتدا سرش را پایین می‌انداخت و بعد از تأملی جواب می‌داد. وقتی کسی به دیدن ایشان می‌رفت بعد از سلام و خوش آمدگویی در همان سالن ورودی منزلشان می‌نشست؛ سرش را پایین می‌انداخت و مشغول ذکر می‌شد. تا سؤالی پرسیده نمی‌شد چیزی نمی‌گفت.

چند سال پیش، دانشکده فلسفه دانشگاه آتن، بنده را برای سخنرانی دعوت کرد. سال پیش از من، مرحوم علامه جعفری در آنجا سخنرانی کرده بود. او به من می‌گفت: من به آن‌ها اعتراض کردم که چرا اینجا از ارسطو و افلاطون خبری نیست؟ نه خیابانی به نام آنهاست و نه مجسمه‌ای نصب کرده اید.

ما ایرانی‌ها بدهکار شما هستیم و فلسفه را از شما گرفته ایم بیایید ببینید که در کشور ما چقدر فلاسفه محترم شمرده می‌شوند. من سال بعد که به آنجا رفتم خلاف این مطلب را عرض کردم. آنجا در جمع اساتید و دانشجویان گفتم: ادوار فلسفه اسلامی شش دوره بوده است. دوره پنجم، ظهور حکمت متعالیه و فلسفه مزدوج مرحوم صدرالمتألهین است و دوره ششم حکمت نوصدرایی است. 

مرحوم علامه طباطبایی می‌فرماید: وقتی حکمت وارد جهان اسلام شد؛ دویست و پنجاه مسأله بود و به هفتصد و پنجاه مسأله ارتقاء یافت. این گزارش حضرت علامه است آن هم تا زمان صدرالمتألهین. من آنجا عرض کردم: اگر اکنون ارسطو و افلاطون زنده شوند باید زانو بزنند و فلسفه را در نزد ما بیاموزند. گفتم که از دهه بیست شمسی مکتب جدیدی به نام مکتب نوصدرایی ظهور کرده است. در آنجا هم توضیحاتی پیرامون این مکتب ارائه شد که از آن پس، آثار خوب و ارزشمند بسیاری حول این موضوع انتشار یافت. 

چهارم: «.. و لایستحین احد اذا لم یعلم الشیء ان یتعلّمه...». کسی از اینکه برود چیزی را که بلد نیست یاد بگیرد حیا و شرم نداشته باشد. 

گاهی گفته می‌شود ندانستن این چیزی که بلد نیستیم آنقدر شرم آور است که خجالت می‌کشیم بپرسیم. در جواب چنین شخصی باید گفت: اگر این ندانستن اینقدر بد است پس کاری کن که از این نقیصت خلاص شوی. برو پیش کسی یاد بگیر تا تمام شود. 

دیگر تا آخر عمر خجالت زده نباشی. بلد نبودن عیب نیست. یاد نگرفتن عیب است. همه انسان‌ها در ابتداء تولد چیزی نمی‌دانند و این طبیعی است. اما تداوم این امر طبیعی عیب است و موجب شرمساری است. از اینکه نرویم تا بدانیم باید خجالت بکشیم.

پنجم: «.. و علیکم بالصبر فانّ الصبر من الایمان کالرأس من الجسد...». توصیه پنجم توصیه به شکیبایی، مقاومت و پشتکار است. نسبت صبر با ایمان مثل نسبت سر با تن است. آن گونه که فرماندهی بدن با سر است. حیات تن با سر محقق می‌شود؛ و بدن بدون سر سریعا مزمحل می‌گردد. سر، شریف‌ترین نقطه جسم آدمی است. چشم و گوش و زبان و اعضای مهم، در سر است؛ و هر آنچه از زیبایی‌های نمودار تصور می‌شود در سر قرار دارد. 

سر اصل است و صبر، مثل سر است. صبر در ایمان، مثل سر در بدن ضروری است. اینکه صبر، سر ایمان و تارک و چکاد ایمان است؛ نشانگر اینست که نسبتی اساسی بین صبر که همان مقاومت و ایستایی است با ایمان وجود دارد؛ و آن اینست که مقاومت، جوهره و اصل ایمان است.

مقاومت برای کسب نیکی‌ها و فضائل و انجام تکالیف و واجبات و مقاومت در ترک و دفع رذائل، لازم است؛ که همه این‌ها محتاج صبر، خستگی ناپذیری و پشتکار است؛ بنابراین هر دو وجه ایمان به صبر برمی گردد. «.. و لاخیر فی جسد لارأس معه...». جسدی که سر ندارد می‌پوسد و ارزشی ندارد. «.. ولا فی ایمان لا صبر معه». ایمان بی صبر هم ارزش ندارد؛ و مانند تن بی سر است.

البته این بی سری کجا و آن بی سری کجا! آن سر چنان است که وقتی از تن جدا می‌شود باید بر تربتش سجده کرد. باید عاشقانه حول مرقد او طواف کرد. باید در هر فرصتی از دور و نزدیک او را زیارت کرد. باید در اربعین شهادتش هزاران کیلومتر راه را پیمود؛ مختصر سلامی داد و لاجرم بازگشت. این بی سری سرتر از همه شدن است. به تعبیری که راجع به شهید حججی گفتم سر سردار‌ها شدن است.

ان شاءالله خداوند متعال به ما توان، تحمل و توفیق آن صبر متعالی را که حضرت امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ه اند عنایت فرماید.