شهدای مدافعان حرم ادبیات مقاومت را زنده کردند

نویسنده: حجت‌الاسلام محمدجواد زمانی

سرویس پرونده: مقوله شعر دفاع مقدس بعضی وقت‌ها اسامی مختلفی دارد. مثلا بعضی جاها به او می‌گویند شعر مقاومت، بعضی جاها به‌عنوان شعر جنگ از آن یاد می‌شود. شاید بشود گفت که این مقوله از قرن سه و چهار در ادبیات ما رواج داشته است؛ یعنی حماسه‌ها و حماسه‌سرایی در ادبیات گذشته ما وجود داشته است. شما شاعر بزرگی به نام فردوسی را نگاه کنید. او در شاهنامه در لابه‌لای داستان‌هایش ابیات حماسی بسیاری در ارتباط با دلاوری و جنگ و حماسه‌‌آوری دارد. بخشی از این داستان‌ها واقعیت دارد و بخشی نیز ساخته خیال خود فردوسی است. خود او می‌گوید: که رستم یلی بود در سیستان/ منش کردم رستم داستان. پس حماسه‌سرایی -خصوصا در قرن چهار، پنج و شش- خیلی رواج داشته است. بعضی از این حماسه‌ها در قالب منظومه‌های دینی بوده است. مثل کتاب «حمله حیدری». در این کتاب شاعر یکسری حماسه‌های امیرالمومنین علی(ع) را تبدیل به شعر کرده و مردم هم می‌خواندند. از این آثار در ادبیات ما فراوان بوده است. در روزگار ما، جنگ و دفاع مقدس یک عرصه تازه‌ای را برای شعرا و شعر دفاع مقدس باز کرد و یک حال و هوای تازه‌ای در این زمینه شکل گرفت. در اوایل خیلی‌ها تصویری از شعر جنگ نداشتند. خیلی از شعرا مضمون شهید را در شعرهایشان به همان شکل که در شعر عاشقانه یا عارفانه وجود داشت به‌کار می‎بردند و نهایتا معشوق معنی شهید داشت. آخر ابیات هم کلمه شهید می‎آمد. کم‌کم با جنگ ما نسل تازه‌ای از شعرا رشد کردند که اینها برای اولین بار بعد از انقلاب یکسری واژه‌های مرتبط با جنگ و حال و هوای جنگ را وارد شعر کردند. واژه‎هایی مثل تفنگ، سنگر و خاکریز، نام بعضی از مناطق عملیاتی، نام عملیات‌ها، نام بعضی از شهدا، واژه‎هایی که مرتبط با حوزه جنگ بود. آنها با آوردن این واژه‎ها سعی کردند حال و هوای مقاومت و دفاع مقدس را در شعرهایشان بیاورند.

چرا راه ما دارد از شهدا جدا می‌شود

شعرایی مثل مرحوم «سیدحسن حسین»، مرحوم «قیصر امین‌پور»، مرحوم «سلمان هراتی». اینها از واژگان مرتبط به جنگ در شعرشان استفاده کردند و شعرشان یک ویژگی و حال‎وهوای تازه‌ای پیدا کرد. در شعرهایشان جنگ و دفاع مقدس در شب‌های عملیات، قشنگ ملموس بود؛ یعنی یک روایت تازه‌ای از دفاع مقدس داشتند. با پایان دوره جنگ، دوباره حال و هوای جدیدی در شعر دفاع مقدس شکل گرفت. این حال و هوای جدید چه بود؟ غربت، تنهایی و هجران سال‌های دفاع مقدس، یاد حماسه‌ها، یاد شب‌های عملیات، حسرت این که این شب‌ها گذشته و تمام شده است، حسرت اینکه جنگ گذشته و در بهشت بسته شده است. مثلا آقای آهنگران شعری را از آقای قادر طهماسبی، متخلص به «فرید» خواندند که در آن سال‎ها خیلی جلوه داشت. بیت اول این شعر این بود؛ «سبک‌بالان خرامیدند و رفتند/ مرا بیچاره نامیدند و رفتند». با این شعر یک جلوه‌های تازه‌ای از دفاع مقدس شکل گرفت. در این ایام یادواره شهدا برگزار می‌شد و در این یادواره‎ها شعر و قطعه‌های ادبی خوانده می‌شد. این اتفاقات سبب شد که شعر دفاع مقدس ما یک حال و هوای تازه‌ای پیدا کرد. بعد از این هم باز موضوعاتی اتفاق می‌افتاد که این موضوعات مرتبط با دفاع مقدس بود. فرض کنید جانبازی بعد از سال‌ها شیمیایی بودن در بستر بیماری و در یکی از آسایشگاه‌ها به شهادت می‌رسید. این شهادت سبب می‏شد که مضمون خیلی از شعرها تازه شود. الان فیلم‌هایی با موضوع جنگ ساخته می‌شد که مضمون آنها اعتراضی است. اعتراض به اینکه چرا راه ما دارد از راه شهدا و دفاع مقدس جدا می‌شود، چرا شهر ما دیگر عطر و بوی شهادت ندارد، چرا بسیاری از ارزش‌های دفاع مقدس آنگونه که باید در جامعه ما جاری و ساری نیست. این گله‎ها و اعتراض‌ها در شعر دفاع مقدس هم جلوه‌های تازه‌ای پیدا کرد، آن هم با چاپ آثار مرتبط با دفاع مقدس، کتاب‎های خاطراتی که از رزمنده‎ها منتشر می‌شد، تقریظ‌هایی که مقام معظم رهبری به بعضی از این کتاب‌ها می‎نوشتند... با این اتفاق‎ها هر سال شاهد شکوفایی شعر دفاع مقدس بودیم.

چرا شعر مقاومت پویایی خود را حفظ کرده است

در طی سال‌های اخیر مباحثی مانند بحث دفاع از حرم و مدافعان حرم، باز به شکلی دیگر ادبیات مقاومت را زنده کرد. شعرهای زیادی در این عرصه سروده شد. بعضی از جنگ‌هایی که در کشورهای مختلف اتفاق می‌افتاد، پایه‌ریزی و بستر آن بر روی عرصه شعر دفاع مقدس تاثیرگذار بود. مثل جنگ 33 روزه لبنان، دفاع مردم غزه، مثل آنچه در سوریه و یمن اتفاق افتاد. اینها مضامین تازه‌ای را برای ادبیات و شعر مقاومت به وجود آوردند. شعر دفاع مقدس ما به ظاهر برای هشت سال جنگ ما بود، اما در باطن هر روز جلوه تازه‌ای داشت و تا به امروز هم پویایی را حفظ کرده است. در این بین ما سال‌ها شاهد برپایی کنگره‌های مختلف شعر دفاع مقدس بودیم. برگزاری این کنگره‎ها خیلی خوب و خیلی تاثیرگذار هستند. خود ما هم در این سال‌ها بعضی از کنگره‌های که برگزار کردیم با در مورد همین موضوعات بوده. مثلا امسال برای اولین بار کتاب دفاع مقدس را محور سرودن شعر قرار دادیم؛ یعنی گفتیم شعرا بیایند و از کتاب دفاع مقدس بهره و الهام بگیرند و شعر بگویند. کتاب «وقتی مهتاب گم شد» را برای آنها مشخص کردیم. مقام معظم رهبری به این کتاب تقریظ نوشتند. کتاب وقتی مهتاب گم شد خاطرات آقای خوش‎لفظ است. ایشان به تازگی شهید شدند. کلیپی هست که در آن آقای خوش‌لفظ محضر مقام معظم رهبری می‌آروند و سخنانی بین آنها رد و بدل می‌شود. این باعث شد که ما به این نتیجه برسیم که می‎توان با محوریت کتاب هم شعر دفاع مقدس را دوباره احیا کرد. چون شاعر ما که جبهه را ندیده با خواندن این کتاب الهام می‎گیرد و در این زمینه شعر می‎گوید. حضرت آقا فرموده بودند: کسی که این کتاب (وقتی مهتاب گم شد) را بخواند با مضامین این کتاب می‌تواند دست کم 10 تا غزل بگوید. الان نزدیک به 600 اثر با موضوع این کتاب به دبیرخانه ارسال شده است. به دنبال این هستیم که درباره بانوان دفاع مقدس کنگره شعری را برگزار کنیم. پس ما می‌توانیم در این عرصه کار کنیم و موفق باشیم، راه نوآوری در این عرصه‌ها برای ما باز است.

چگونگی رشد شعر دفاع مقدس

برای رشد شعر دفاع مقدس باید به چند نکته دقت کنیم. ابتدا باید منابع تاریخی دفاع مقدس را گسترش دهیم. کتاب‌هایی که در زمینه دفاع مقدس منتشر شده‌اند خوب است، ولی آنچه منتشر شده یک از هزار است. دفاع مقدس خاطره و مطلب و آموزه زیادی دارد. باید تمام اینها تدوین و تبدیل به کتاب شوند و در اختیار شاعران قرار بگیرند تا آنها از مطالب این کتاب‎ها الهام بگیرند. نکته دوم اینکه باید شاعران ما سطح مطالعات دینی خودشان را بالا ببرند. چون دفاع مقدس ما برخواسته از ارزش‌هاست و کسی می‌تواند در این عرصه خوب قلم بزند و خوب شعر بگوید که آموزه‌های دینی‌اش قوی باشد. اگر شاعر دفاع مقدس در قرآن کریم، در روایت‎های معصومین، در علوم دینی و علوم اسلامی، در فلسفه و عرفان و کلام و منطق مطالعاتی داشته باشد، این مطالعه‎ها باعث می‌شود که شعر دفاع مقدس و مقاومت غنی شود. اگر سطح تاملات و سطح فکر و مطالعات و اندیشه شاعر دفاع مقدس بالا برود، شعر دفاع مقدس هم رشد می‌کند. نکته دیگه انجام کارهای نو در عرصه شعر دفاع مقدس است. ما باید از کارهای تکراری بپرهیزیم، بگردیم و موضوعات ناب و نو را به شاعرها معرفی کنیم. کار دیگری که باید انجام بدهیم این است که باید جلسات نقد ویژه شعر مقاومت برگزار کنیم. کار انجمنی در شعر خیلی جواب می‌دهد. خود حضرت آقا هم روی برگزاری انجمن‌های ادبی خیلی تأکید دارند. انجمن ادبی خیلی نیاز به بودجه ندارد. از قدیم هم بوده است. در همین قم و تهران و شهرهای دیگر پیشکسوتانی بودند که در منزلشان جلسه شعری برگزار کردند و خرج و هزینه‌اش فقط یک چای بود. مثلا جمعه‌ها افراد جمع می‏شدند و شعر می‌خواندند. شعری که خوانده می‎شد توسط افراد نقد می‏گشت. خود من سال‌ها در این جلسات شرکت کردم. اگر هم شعر ما رشدی داشته حاصل حضور در این جلسات بوده است. لذا ما باید انجمن‌های ادبی ویژه شعر مقاومت و شعر دفاع مقدس را تأسیس کنیم تا شعر دفاع مقدس در این انجمن‌ها به شکل تخصصی نقد شود. کارشناس‌هایی نظامی و رزمنده‌ها از دفاع مقدس مطلع هستند می‎توانند در این انجمن‎ها حضور داشته باشند. خاطراتی که آنها نقل می‌کنند، نگاه و نقدهایی که آنها به اشعار دارند، خیلی  در رشد شعر مقاومت موثر است.

آموزش و پرورش کم‌کاری کرده است

رهبر معظم انقلاب بارها و بارها بر روی ورود ادبیات و هنر و شعر دفاع مقدس به کتاب‌های درسی تاکید کردند. من نمی‌خواهم بگویم که تا به امروز هیچ کاری در این عرصه صورت نگرفته است. کارهای خوبی صورت گرفته است اما به نظر من این کارها نسبت به عظمت دفاع مقدس خیلی کم هستند. اگر می‌خواهیم عنصر مقاومت را وارد کتاب‌های درسی کنیم، باید بیشتر از اینها تلاش کنیم. فقط هم کتاب ادبیات فارسی نیست، دفاع مقدس باید در کتاب‌های دیگر ما هم حضور داشته باشد. جوان و نوجوان ما نیاز به قهرمان دارند. چرا نباید قهرمان‌های ما سردارهای دفاع مقدس باشند؟ چرا باید نوجوان‌های ما قهرمان‌هایشان را از کتاب‌های نویسندگان خارجی پیدا کنند؟ چرا باید یک فوتبالیست قهرمان باشد و یک سردار دفاع مقدس قهرمان نباشد؟ در این سال‌ها نام حاج قاسم سلیمانی به‌عنوان یک قهرمان، در بین نوجوان‌ها و جوان‌های ما رواج دارد. در عرصه دفاع مقدس شهید همت‌ها و شهید باکری‌ها داشتیم. در دفاع مقدس از این قهرمان‎ها زیاد هستند ولی چرا ما اینها را به‌عنوان قهرمان در ذهن جوان‌هایمان جا نینداختیم؟ چرا از اینها اسطوره و اسوه نسازیم؟ پس ما هنوز خیلی کار داریم. آیا الان جوان‌ها و نوجوان‌های ما از مختصات دفاع مقدس مطلع هستند؟ اگر نیستند، پس کتاب‌های درسی ما در این عرصه موفق نبوده‎اند. در عرصه سرود هم، مدارس و آموزش و پرورش ما ضعیف کار کرده‌اند. علاوه بر شعر باید یکسری سرودهای خوب با موضوع مقاومت داشته باشیم. شما می‌بینید بعضی وقت‌ها می‏بینیم که مثلا نوحه‌ای با موضع مدافعان حرم توسط جوانی خوانده می‌شود و چقدر در بین جوان‌ها و نوجوان‌ها جا باز می‌کند و آن را جوانان و نوجوانان زمزمه می‌کنند. باید در عرصه کارهای آفرینشی مثل سرود و کلیپ و ترانه‌های دفاع مقدس، بیشتر کار کنیم. می‌توانیم با محوریت دفاع مقدس یکسری NGO و تشکل‌های فراگیر در بین نوجوان‌ها و جوان‌ها ایجاد کنیم. می‎توانیم در نامگذاری مکان‌های مختلف از نام عملیات‎ها و مناطق عملیاتی و رزمنده‎ها استفاده کنیم. چرا نباید نام مراکز حساس جنگ‌مان را برای مردم ملموس نکنیم تا مردم آنها را یاد بگیرند و در ذهن داشته باشند.

باید شعرای جهان اسلام را دور هم جمع کنیم

در زمینه تقویت شعر مقاومت و دفاع مقدس، برگزاری نمایشگاه‌ها خیلی اهمیت دارد. بعضی وقت‌ها یک نمایشگاه بیشتر از یک فیلم در برانگیختن احساسات شاعر تاثیرگذار است. می‌توانیم یکسری کارگاه آموزشی با موضوع دفاع مقدس برگزار کنیم. همین بحث راهیان‌نور خیلی اهمیت دارد. سال گذشته من به همراه بعضی از دوستان شاعر از مشهد به مناطق عملیاتی رفتم. در آنجا خاطراتی که نقل می‏شد، خیلی بر روی شعرا تأثیرگذار بود. خود این حضور مضمون چند غزل و نوحه و سرود شد. می‌توانیم از این کارها به شکل فراگیر انجام بدهیم. تا به امروز در این زمینه‎ها کارهایی برای هنرمندان و شعرا انجام شده است، اردوهایی برای آنها برگزار شده است، اما خیلی فراگیر نبوده. برگزاری فراگیر این اردوها احتیاج به امکانات دارد و مسئولان و نهادهای مرتبط باید امکانات ویژه‌ای بگذارند. چون هنرمند یک روحیه خاصی دارد. البته ارزش سرمایه‌گذاری هم دارد. ما چند وقت پیش در قالب یک گروه هفت نفره به سوریه رفتیم و از مناطق عملیاتی بازدید کردیم. این بازدید خیلی تأثیرگذار بود. البته نباید تأثیرها را آنی دید و گفت که شاعری که مناطق را دیده همین امشب باید شعر بگویید. این بازدیدها در ناخودآگاه شاعر اثر می‌گذارد و روحیه مقاومت شاعر را زنده می‎کند. این خیلی مهم است. چون در هنرمند انگیزه‌هایی ایجاد می‌کند که پیش از این در او وجود نداشته است. ما باید در عرصه دفاع مقدس بیشتر از اینها سرمایه‌گذاری کنیم. یکی از کارهایی در زمین مانده عرصه شعر ما این است که بسیاری از اشعاری که در عرصه دفاع مقدس سروده شده‌اند هنوز به زبان‌های دیگر ترجمه نشدند. ما علاوه بر ترجمه این شعرها می‎توانیم جلسات مشترکی با شاعران مقاومت کشورهای مختلف برگزار کنیم. می‎توانیم با محوریت مقاومت شب شعرهای در منطقه خاورمیانه برگزار کنیم. ما می‏توانیم شعرای سوری، عراقی، لبنانی، افغانستانی و پاکستانی را حول محور مقاومت در این شب شعرها دور هم جمع شوند.