روشن‌ترین راه خداشناسی/ در آفرینش آسمان‌ها و زمین تفکر کنید

به گزارش حلقه وصل، آیت‌الله مکارم شیرازی در جلد 1 تفسیر نمونه ذیل آیات 190 تا 191 سوره مبارکه «آل‌عمران» به اشاره کرده که متن آن در ادامه می‌آید؛

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

«إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِّأُولِی الْأَلْبَابِ * الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛ به یقین در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و شد شب و روز، نشانه‌هاى (روشنى) براى خردمندان است. (همان) کسانى که خدا را ایستاده و نشسته، و در حالى که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد مى‌کنند و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین مى‌اندیشند (و مى‌گویند:) پروردگارا! اینها را بیهوده نیافریده‌اى منزّهى تو! ما را از عذاب دوزخ، نگاهدار». (آل‌عمران/ 90 و 91)

آیات قرآن تنها براى خواندن نیست، بلکه براى فهم و درک مردم نازل شده و تلاوت و خواندن آیات، مقدمه‌اى است، براى اندیشیدن، لذا در آیه فوق نخست اشاره به عظمت آفرینش آسمان و زمین کرده، مى‌فرماید: «در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز، نشانه‌هاى روشنى براى صاحبان خرد و اندیشمندان است» (إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لآَیات لاِ ُولِی الأَلْبابِ).

و به این ترتیب، مردم را به اندیشه در این آفرینش بزرگ، دعوت، جلب و جذب مى‌کند، تا هر کس به اندازه پیمانه استعداد و تفکرش از این اقیانوس بى‌کران سهمى ببرد و از سرچشمه صاف اسرار آفرینش، سیراب گردد.

به راستى، جهان آفرینش، و نقش‌هاى بدیع و طرح‌هاى زیبا و دل‌انگیز آن و نظامات خیره کننده‌اى که بر آنها حکومت مى‌کند کتاب فوق‌العاده بزرگى است که هر حرف و کلمه آن دلیل بسیار روشن، بر وجود و یکتایى آفریدگار جهان است.

نقشه دلربا و شگفت‌انگیزى که، در گوشه و کنار این جهان و در پهنه هستى به چشم مى‌خورد، آن چنان قلوب صاحبان خرد را به خود جذب مى‌کند، که در جمیع حالات خود، چه ایستاده و چه نشسته و چه در حالى که در بستر آرمیده، و به پهلو خوابیده‌اند، به یاد پدید آورنده این نظام و اسرار شگرف آن است، لذا در آیه بعد مى‌فرماید: «خردمندان آنها هستند که در حال قیام و قعود و آن گاه که بر پهلو خوابیده‌اند، خدا را یاد مى‌کنند و در اسرار خلقت آسمان‌ها و زمین مى‌اندیشند» (الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ).

یعنى همیشه و در همه حال، غرق این تفکر حیات بخشند. در این آیه، نخست اشاره به «ذکر» و سپس اشاره به «فکر» شده است، یعنى تنها یادآورى خدا کافى نیست، آن گاه این یادآورى ثمرات ارزنده‌اى خواهد داشت که آمیخته با تفکر باشد، همان طور که تفکر در خلقت آسمان و زمین اگر آمیخته، با یاد خدا نباشد، نیز به جایى نمى‌رسد.

چه بسیارند دانشمندانى که در مطالعات فلکى خود و تفکر مربوط به خلقت کرات آسمانى، این نظام شگفت‌انگیز را مى‌بینند اما چون به یاد خدا نیستند، و عینک توحید بر چشم ندارند و از زاویه شناسایى مبدأ هستى به آنها نگاه نمى‌کنند، از آن نتیجه لازم تربیتى و انسانى را نمى‌گیرند. همانند کسى که غذایى مى‌خورد که تنها جسم او را قوى مى‌کند، و در تقویت اندیشه و فکر و روح او اثرى ندارد.

تفکر و اندیشه، در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین به انسان آگاهى خاصى مى‌دهد، و نخستین اثر آن توجه به بیهوده نبودن خلقت است زیرا جایى که انسان در هر موجود کوچکى، از این جهان بزرگ، هدفى مى‌بیند، آیا مى‌تواند باور کند مجموعه جهان، بى‌هدف باشد.

در ساختمان مخصوص اعضاى پیکر یک گیاه، هدف‌هاى روشنى مى‌بینیم، قلب انسان، حفره‌ها و دریچه‌هاى آن هر کدام برنامه و هدفى دارند، ساختمان طبقات چشم هر کدام به خاطر منظورى است، حتى مژه‌ها و ناخن‌ها هر یک، نقشى معین بر عهده دارند.

آیا ممکن است ذرات یک موجود، هر کدام داراى هدف خاصى باشد، اما مجموعه آن، مطلقاً هدفى نداشته باشد؟!

لذا خردمندان، با توجه به این حقیقت، همواره این زمزمه را سر مى‌دهند: «خداوندا! این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریدى» (رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً).

بار الها! این جهان بى‌نهایت بزرگ، و این نظام شگفت‌انگیز، همه روى حکمت، مصلحت و هدف صحیح آفریده شده‌اند، همگى نشانه وحدانیت تو است و تو از کردار عبث و بیهوده منزهى!

صاحبان عقل و خرد، پس از اعتراف به وجود هدف در آفرینش، بلافاصله به یاد آفرینش خود مى‌افتند و مى‌فهمند انسان که میوه این جهان هستى است، بیهوده آفریده نشده و هدفى جز تربیت و پرورش و تکامل وى در کار نبوده او تنها براى زندگى زودگذر و کم‌ارزش این جهان آفریده نشده است، بلکه سراى دیگر در پیش دارد که در آنجا پاداش و کیفر اعمال در برابر او قرار مى‌گیرد، و در این موقع است که متوجه مسئولیت‌هاى خود مى‌شوند، و از خدا تقاضاى توفیق انجام آنها را مى‌طلبند، تا از کیفر او در امان باشند و لذا مى‌گویند: خداوندا! «تو پاک و منزهى، ما را از عذاب آتش نگاهدار» (سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ).