تهران: بررسی علل مبارزات دانشجویان در شانزدهم آذر سال 32

به گزارش حلقه وصل، خون‌های شهیدان قندچی، بزرگ‌نیا و رضوی در 16 آذر 1332 در دانشكده فنی دانشگاه تهران به نمادی از «استكبارستیزی» دانشجویان در طول تاریخ تبدیل شد؛ ولی برای دریافت صحیح و درست آن واقعه بسیار مهم دانشگاه تهران باید شرایط ایران را در ماه‌های قبل از 16 آذر بررسی كرد تا بتوان به درستی بسترهای شكل‌گیری واقعه 16 آذر 32 را تعریف كرد، زیرا این واقعه در برخی از تاریخ‌نگاری‌ها گاهی یك سویه مطرح شده و بستر قیام دانشجویان فقط با استعمار انگلیس مطرح می‌شود، در صورتی كه قیام دانشجویان در دانشگاه تهران از طرفی هم برای مبارزه با آمریكا به دلیل نقش فعال آن در كودتای 28 مرداد 1332 بود و هم از طرفی مبارزه با رژیم پهلوی و انگلیس در آستانه بازگشایی سفارت انگلیس در ایران به شمار می‌آمد؛ از این رو در این نوشتار به بررسی شرایط و بسترهای شكل‌گیری حركت دانشجویان در 16 آذر 1332 می‎پردازیم.

كودتای 28 مرداد 1332

انگلیس كه از یك سو قدرت محمدرضا پهلوی را در خطر می‌دید و از سوی دیگر سهم نفتی خود از ایران را از دست رفته می‌پنداشت سعی كرد تا دولت آمریكا را برای انجام كودتای 28 مرداد 1332 متقاعد كند و در نهایت نیز انگلیس توانست آمریكا را متقاعد كند كه در صورت تدوام دولت مصدق در ایران و كاهش اختیارات محمدرضا پهلوی امكان روی كار آمدن كمونیست‌ها در ایران فراهم می‌شود.

ژنرال‌ آیزنهاور رئیس جمهور وقت آمریكا، جان‌ فاستر دالس، وزیر وقت امور خارجه آمریكا و آلن‌ دالس رئیس‌ وقت سازمان‌ سیا به‌ برنامه‌ انگلستان‌ برای‌ اجرای‌ كودتا پاسخ‌ مساعد دادند و پس از سلسه توطئه‌چینی‌های اداره جاسوسی آمریكا، اشرف پهلوی، جنرال شوارتذكف و هندرسن سفیر وقت آمریكا در ایران كودتای 28 مرداد 1332 با صرف 21 میلیون دلار عملی شد.

این اتفاق از دید دانشجویان در آن برهه تاریخی پنهان نماند و دانشجویان مترصد فرصتی بودند تا بتوانند اقدام آمریكا را برای كودتای 28 مرداد 32 پاسخ دهند و اعتراض خود را در تاریخ ثبت كنند تا اینكه در 24 آبان ماه همان سال اعلام شد كه نیكسون معاون رئیس جمهور وقت آمریكا از طرف آیزونهار یه ایران می‌‌آید.

مهدی بازرگان یكی از دلایل دانشجویان برای رقم زدن واقعه 16 آذر سال 32 در دانشگاه تهران را ورود نیكسون به عنوان معاون رئیس جمهور آمریكا عنوان می‌كند و می‌گوید: «نهضت مقاومت ملی قصد داشت فریاد اعتراض مردم ایران را به گوش جهانیان برساند و كوشش‌های رژیم و حامیان انگلیسی-آمریكایی آن را كه می‌خواستند با مشروع جلوه دادن دولت زاهدی (دولتی كه پس از كودتای 28 مرداد سر كار آمد) امتیازات مورد نظر خود را در محیط آرام و بدون سر و صدا به دست آورند، خنثی كند. اجرای این برنامه به عهده كمیته هماهنگی دانشگاه تهران واگذار شده بود.»

علاوه بر این شهید مصطفی چمران كه از دانشجویان دانشگاه تهران و از شاهدان عینی واقعه 16 آذر 32 است درمورد دلایل دانشجویان برای اعتراض به ورود معاون رئیس جمهور آمریكا به دانشگاه تهران می‌گوید: «دانشجویان مبارز دانشگاه تصمیم گرفتند كه هنگام ورود نیكسون نفرت و انزجار خود را به دستگاه كودتا نشان دهند.»

بازگشایی سفارت انگلیس در ایران

یكی دیگر از دلایل دانشجویان كه منجر به واقعه 16 آذر 1332 و شهادت شهیدان قندچی٬ بزرگ‌نیا و شریعت‌رضوی شد، اعتراض به بازگشایی سفارت انگلیس در ایران بود. این روز به عنوان روز «مقاومت تاریخی» در تاریخ دانشگاه تهران ثبت شد.

پیش از تعطیلی سفارت انگلیس و ملی شدن صنعت نفت، نفت ایران به نفع انگلستان جریان داشت و حتی حدود 16 درصد مبلغ نفت ایران كه به موجب قرداد ظالمانه تحمیلی 1933 به دولت ایران می‌رسید به عناوین مختلف دوباره به كیسه انگلیسی‌ها برمی‌گشت؛ لذا با بازگشایی سفارت انگلیس در ایران بار دیگر شرایط غارت نفت ایران برای انگلیس فراهم می‌شد. كمااینكه پس از بازگشایی سفارت انگلیس، قرارداد كنسرسیوم توسط رژیم پهلوی با طرفیت آمریكا و انگلیس بسته شد و باز هم نفت ایران توسط استعمارگران به غارت رفت. از این رو دانشجویان كه بازگشایی سفارت انگلیس در ایران را خطر جدی برای منافع ملی كشور می‌دیدند برای مبارزه با استعمار و استكبار قیام كردند.

دانشجویان دانشگاه تهران پس از واقعه 16 آذر اعلامیه‌ای را توزیع كردند كه یكی از دلایل قیام دانشجویان را مبارزه با بازگشایی دوباره سفارت انگلیس در ایران عنوان می‌كند. در اعلامیه دانشجویان آمده است: «از همان فردای اعلام تجدید رابطه ننگین با استعمارگران انگلیسی فریاد اعتراض دانشجویان علیه این اقدام ضدملی بلند شد و همه دانشگاهیان شرافتمند دانشگاه یكصدا اعلام كردند كه این اقدام خیانتكارانه را هرگز به رسمیت نخواهند شناخت... حكومت خائن شاه – زاهدی، می‌خواست فریادهای استقلال‌طلبانه را با گلوله خاموش سازد ولی حساب نوكران این بار غلط از آب درآمد. شلیك جانگداز مسلسل‌ها كه بی‌دریغ دانشجویان دلیر را مشبك می‌ساخت صدای خشم و اعتراض جوانان بیدار را خاموش نساخت.»

شهید مصطفی چمران نیز در مورد دیگر دلایل قیام دانشجویان در 16 آذر می‌گوید: «سفارت انگلستان دوباره افتتاح می‌شد و دنیس رایت كاردار سفارت قرار بود كه به ایران بیاید و كمپانی‌های نفتی برای تصرف مجدد نفت ایران نقشه می‌كشیدند. نارضایتی و ناراحتی مردم هر روز بیشتر اوج می‌گرفت و هر روز فریاد اعتراض از هر گوشه و كناری به گوش می‌رسید. دولت كودتا و استعمار خارجی نیز برای انتقام از مردم مبارز ایران بخصوص دانشجویان دانشگاه تهران دندان تیز كرده بودند كه فاجعه 16 آذر بروز كرد.»

مهدی بازرگان نیز در خاطرات خود٬ اعتراض به تجدید روابط ایران با انگلیس را یكی دیگر از دلایل دانشجویان برای قیام 16 آذر 32 می‌داند و در این باره می‌گوید: «به جریان انداختن نفت ملی شده ایران به بازار غرب٬ یكی از هدف‌های اصلی استعماگران آمریكایی– انگلیسی و متحدین غربی بود. اجرای این منظور مستلزم برقراری روابط مجدد ایران با انگلستان كه از پائیز سال 1331 به ابتكار دولت محمد مصدق قطع شده بود و بازگشت دوباره انگلیسی‌ها به ایران بود... نشریان نهضت مقاومت از چند روز قبل خبر ورود قریب‌الوقوع دنیس رایت، كاردار سفارت بریتانیا به تهران و نیز انزجار و اعتراض خود را از تجدید روابط با دولت انگلستان اعلام كرده بودند... تظاهرات دانشجویان نیز در اعتراض به تجدید روابط دولت با انگلیس و نیز اعتراض به ورود ریچارد نیكسون معاون رئیس جمهور آمریكا به ایران بود٬ از روز شنبه 14 آذر با سخنرانی در كلاس‌ها شروع شد.»

علاوه بر این، كمیته مركزی حزب توده به مناسبت حادثه دانشگاه تهران، اعلامیه‌ای را در این دانشگاه توزیع كرد. در این اعلامیه نیز تأكید شده است كه قیام دانشجویان برای مبارزه با تجدید روابط ایران و انگلیس است. كمیته مركزی حزب توده در این اعلامیه می‌نویسد: «دولت خائن در آستانه تجدید روابط با انگلستان و تسلیم دربست منابع زرخیز نفت جنوب به امپریالیست‌ها٬ برای ارعاب ملت سه تن از دانشجویان شرافتمند را قربانی كرد. این جنایت برای آن صورت گرفت كه دانشگاه مختنق شود و دانشجویان و استادان ضداستعمار از ادامه مبارزه در صفوف ملت خودداری كنند ولی این خواب خوشی است كه هرگز تعبیر نخواهد شد...»

بر همین اساس با توجه به دلایل و اسنادی كه وجود دارد واقعه 16 آذر 32 در بستری شكل می‌گیرد كه نشان می‌دهد دانشجویان برای مبارزه با استكبار جهانی، آمریكا و انگلیس٬ به میدان می‌آیند و تا آخرین قطره خون خود برای مبارزه با استكبار در میدان می‌مانند و برای همیشه دانشگاه و دانشجویان را به عنوان نمادی از «استكبارستیزی» در تاریخ ثبت می‌كنند.