موزه زنده‌ای که با بی‌تدبیری جان داد/ «صحن نو» چرا تعطیل شد؟ +عکس و فیلم

به گزارش حلقه وصل، جوامع مختلف دارای ریشه‌های تمدنی و فرهنگی هستند که اجزای آن در گذر زمان یا فراموش شده و یا دچار دگرگونی و تغییراتی شدند که نسل‌های حاضر نسبت به آن اطلاع کمتری دارند.

یکی از بسترهای اصلی انتقال مفاهیم تمدنی و فرهنگی نسل‌های گذشته، استفاده از موزه‌ها به منظور نمایش آثار به جا مانده از گذشته و همچنین بازنمایی بخشی از تاریخ است که تنها اطلاعاتی از آن به جا مانده و نمونه ملموسی از آن در دسترس نیست؛ در واقع موزه‌ها اماکنی هستند که آثار مهمی در زمینه‌های متفاوتی همچون زمینه‌های تاریخی، فرهنگی، طبیعی و دیگر ابعاد زندگی بشر را برای عموم به نمایش می‌گذارند.

در کنار ایجاد موزه‌های متعدد با موضوعات مختلف در سراسر دنیا، سبکی جدید از موزه ابداع شد که به «موزه زنده» شناخته می‌شود؛ این نوع موزه مبتنی بر بازنمایی حقیقی وقایع تاریخی، طبیعی و نمایش زنده وقایع مرتبط بنا می‌شود که نمونه‌ای از تاریخ زنده، شرایط یک فرهنگ، محیط طبیعی یا دوره تاریخی را با حداکثر میزان شباهت بازآفرینی می‌کند.

سازندگان موزه‌های زنده به‌دنبال نمایش عینی وقایع، برهه‌های تاریخی یا رویدادهای اثرگذار فرهنگی و اجتماعی هستند که غالبأ امکان نمایش و بیان جزئیات آن در موزه‌های سنتی و ایستا وجود ندارد، از طرف دیگر، باورپذیری و واقع‌انگاری آن سبب اثرگذاری بیشتر بر مخاطب می‌شود.

در کشور ما که دارای پیشینه تاریخی کهن و همچنین ریشه‌های عمیق دینی است، فقدان چنین بسترهای مؤثر فرهنگی و تاریخی احساس می‌شد به همین منظور و برای جبران این نقص، آستان قدس رضوی با همکاری دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی اقدام به طراحی و ایجاد بزرگترین موزه زنده ایران کردند.

این موزه که در ابتدا «موزه زنده زیارت» نام‌گذاری شد، با پیشرفت روند تحقیقات، طراحی و هدف‌گذاری روشن تحت عنوان موزه زنده «صحن نو» برای استفاده علاقه‌مندان آغاز به کار کرد.

نخستین فاز این موزه شش هکتاری در ۲۱ دی‌ماه ۱۳۹۷ با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین رئیسی، تولیت وقت آستان قدس رضوی در کارخانه سابق نخریسی مشهد به بهره‌برداری رسید که این فاز، به بازنمایی ورود امام رضا (ع) تا پیروزی انقلاب اسلامی اختصاص داشت.

تولیت وقت آستان قدس رضوی در خصوص این موزه زنده گفته بود «این مرکز تبدیل به پایگاه معرفت‌‎افزایی در کنار حرم مطهر رضوی است»؛ این موزه که رفته رفته شناخته شد و مورد اقبال عمومی نیز قرار گرفت، وارد مراحل تکمیل و توسعه محتوایی شد.

مرکزی برای ترویج فرهنگ انقلاب اسلامی

وحید جلیلی در خرداد ماه ۱۳۹۸ در شب شعر «امام آرمان‌ها» که به‌مناسبت سی‌امین سالگرد رحلت بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی در این موزه زنده برگزار شد، در رابطه با برپایی این موزه گفته بود «موزه زنده زیارت قرار است مرکزی برای فرهنگ انقلاب اسلامی با عمق تاریخی و ژرفای عمیق دینی‌اش باشد».

وی افزود: در حال حاضر بخش انقلاب اسلامی این موزه افتتاح‌شده است و در ماه آینده فازهای بعدی این موزه که شامل «زندگی امام موسی بن جعفر (ع) و جو سیاسی بغداد در آن دوران»، «سفر امام رضا (ع) از مدینه تا مرو» و «دوره هزار ۲۰۰ سال بعد از امام رضا (ع) تا دوره معاصر» بازگو شود.

مدیر دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی گفت: در فاز بغداد قدیم، بیت الحکمه، دارالعلم، هجوم جریانات تئوریک یونانی و سرکوب شدن اندیشه ناب اسلامی را می‌بینید، در فاز بعدی مسیر حرکت امام رضا (ع) یعنی مسیر سفر از مدینه، شلمچه، اهواز، استخر، ابرکوه تا برسند، رباط پشت بادام، طبس، نیشابور و مرو نمایش داده می‌شود و دوره هزار و ۲۰۰ سال بعد از امام رضا (ع) که تا دوره معاصر را نشان می‌دهد، فاز بعدی این پروژه است.

وی ابراز امیدواری می‌کند این موزه، مرکزی باشد که هر زائری که وارد مشهد می‌شود و به زیارت امام رضا (ع) می‌رود، مشتاق باشد در این موزه حضور پیدا کند و این مکان را به مثابه یک زمینه برای ارتقای معنویت، معرفت و تکمیل زیارتش ببیند.

بازدید شخصیت‌های، دینی، فرهنگی و تاریخدانان مختلف از این موزه و بازخورد آن نشان می‌داد اقدامی فرهنگی و مؤثر در جوار مضجع شریف علی بن موسی‌الرضا (ع) صورت گرفته که علاوه بر بالا بردن انتظارات از آن، آینده‌ای روشن از ایجاد موزه‌های زنده در ایران را نوید می‌داد، اما این موزه به رغم تأثیرگذاری تعطیل شد.

 در این گزارش ابعاد این ماجرا بررسی می شود.

سید رضا حسینی‌زاده، فعال فرهنگی مشهدی در رابطه با موزه زنده «صحن نو» با اشاره به این‌که این موزه یک موزه چندبخشی بود و چند فاز داشت، اظهار کرد: فاز اول آن به دلیل قرابتی که با چهل‌سالگی انقلاب داشت، زودتر افتتاح شد.

وی ادامه داد: این موزه با موضوع سیره زندگی حضرت رضا (ع) قرار بود فاز به فاز افتتاح شود و روایت‌گری از شروع حرکت حضرت تا به دوران انقلاب اسلامی ایران را داشته باشد.

این فعال فرهنگی مشهد مقدس با تأکید بر اینکه کارهای مطالعاتی فازهای مختلف موزه زنده زیارت در حال انجام بود و به پایان رسید و درنهایت یک فاز مربوط به دوران انقلاب اسلامی آن در زمان حضور حجت‌الاسلام رئیسی در تولیت آستان قدس به پایان رسید، افزود: بعد از ایشان که آقای مروی آمدند، کلاً موزه تعطیل و دستور تعطیلی از طرف تولیت صادر و کار تعطیل شد.

دستور تولیت آستان قدس اجرایی نشد

حسینی زاده با اشاره به اینکه قبل از تعطیلی موزه، مردم مخصوصاً دانش‌آموزان از آن بازدید می‌کردند که در یک بستر نمایش تاریخ را می‌دیدند و بعضاً بازی هم می‌کردند، گفت: آقای مروی شخصاً از موزه بازدید کردند و هنگام بازدید توضیح داده شد که فازهای دیگر باید ساخته شود، ایشان موافقت کردند و دستور دادند کار شروع شود اما بدنه سازمان فرهنگی یا خود آستان این دستور را اجرایی نکردند و کار اجرایی نشد.

این فعال فرهنگی مشهد مقدس با اشاره به تعطیلی‌های صورت گرفته به خاطر شیوع کرونا در کشور و تعطیلی موزه «صحن نو»، خاطرنشان کرد: فازهای دیگر موزه کار عمرانی بود که می‌توانست انجام شود و ربطی به کرونا نداشت اما با وجود دستور تولیت آستان قدس برای انجام شدن فازهای بعدی، سازمان فرهنگی به‌عنوان متولی، کار را پیگیری نکرد.

حسینی‌زاده اضافه کرد: درحالی‌که هزینه‌های زیرساختی و گودبرداری‌هایی برای انجام فازهای بعدی انجام شده و مواد اولیه‌ای هم خریداری‌شده بود، عملاً بودجه‌ای نگذاشتند لذا این‌ها دپو ماند و کار جلو نرفت.

وی افزود: در بازه‌ای به دلیل نامه‌نگاری و اعتراضات، سازمان فرهنگی به سمت این رفت موزه موجود که مربوطه به فاز انقلاب اسلامی است را برای نوروز ۱۴۰۱ راه‌اندازی کند اما عملاً تنها انتظار داشتند درب موزه باز شود و برای اتفاق فرهنگی که در حوزه نمایش و روایت‌گری بود، نمی‌خواستند بودجه بگذارند.

این فعال فرهنگی به نیاز این موزه به ترمیم و بازسازی اشاره و بیان کرد: از آنجا که موزه نگهداری نشده بود، به خاطر بارندگی‌ها تخریب‌شده و نیاز به بازسازی داشت اما عنوان داشتند که اعتبار لازم برای بازسازی را ندارند و لذا فاز موجود موزه در نوروز هم راه نیفتاد.

استدلال‌های نادرست برای تعطیلی موزه

وی با بیان این‌که از طرف سازمان فرهنگی آستان قدس نسبت به راه‌اندازی موزه ابراز تمایل می‌شد و می‌گفتند کار خوبی است و باید انجام شود اما عملاً کار پیش نمی‌رفت و پیگیری‌ها به سنگ می‌خورد، تصریح کرد: آنچه در خصوص علت این امر شایعه می‌شد این بود که هزینه‌ها زیاد است، از موزه بازدید نمی‌شود و ازاین‌دست موارد اما استدلال‌ها دقیق نبود و در خصوص آن‌ها باید گفت‌وگو شود.

حسینی‌زاده با تأکید بر این‌که وقتی می‌خواهید کار زیرساختی انجام دهید، هزینه عمرانی نیاز دارد، گفت: استدلال‌هایی که شنیده می‌شود این است که هزینه اجرای کار زیاد می‌شود، این موزه چه ربطی به امام رضا دارد و …، این دلایل هم شایعه شده و در خصوص آن‌ها گفت‌وگو نشده چون برای این سخنان از سوی موزه پاسخ وجود دارد.

بی‌توجهی به دستور صریح تولیت آستان قدس

مهدی ابوالقاسمی، مدیر سابق موزه زنده زیارت مشهد مقدس نیز در خصوص تعطیلی موزه زیارت گفت: دوستان دلیلی برای تعطیلی پروژه که نیاوردند بماند بلکه برخلاف دستور صریح تولیت آستان قدس عمل کردند و اصلاً هیچ اهمیتی به دستور تولیت راجع به پروژه و موزه ندادند.

وی با بیان این‌که من آلان که سابقه کار را نگاه می‌کنم، شاید کمتر پروژه‌ای را بشود پیدا کرد که بالاترین مقام سازمان راجع به آن چهار تا پنج بار دستور صریح داده باشد، تصریح کرد: راجع به این موزه این اتفاق افتاده و شخص آقای مروی حداقل سه تا چهار بار را خاطرم هست که دستور صریح دادند کار باید انجام شود و حتی عین عبارت این است که «پروژه تحت هیچ شرایطی نباید متوقف و تعطیل شود».

مدیر سابق موزه زنده زیارت مشهد مقدس خاطرنشان کرد: ولی متأسفانه در بدنه آستان اگر بخواهم تحلیل به صحت کنم، انگیزه‌ای برای کار کردن وجود ندارد؛ فاز یک پروژه را در فاصله سه و نیم تا چهارماهه ساختیم، یک فضای ۵ هزار متری که از صفر تا صد کار انجام و توسط آقای رئیسی افتتاح شد، آلان نزدیک به دو سال است داریم با اضلاع مختلف آستان سروکله می‌زنیم که فازهای بعدی را استارت بزنیم و نمی‌شود؛ حتی تسویه‌حساب فاز اول را تا اواخر ۱۴۰۰ انجام نداده بودند.

سنگ‌اندازی مدیران میانی

ابوالقاسمی با تأکید بر اینکه بخش عمده‌ای از ماجرا را بی‌انگیزگی و سنگ‌اندازی بدنه و مدیران پایین‌تر از مقام عالی آستان قدس می‌دانم و بخشی هم بروکراسی کُند آستان است، افزود: برخی نامه‌ها را دارم که کارشناسان و مدیران مختلف آستان بیست تا سی بار ارجاع زده‌اند و عملاً هیچ اتفاقی در کف میدان برای پروژه نیفتاده است.

وی با اشاره به اینکه قسمت فازهای توسعه‌ای موزه زنده زیارت یعنی فاز دو و سه از خرداد ۹۸ با دستور آقای مروی تعطیل شد، گزارشی از موزه خدمت ایشان دادند و ایشان پاراف کرد که تا تعیین تکلیف برخی امور تعطیل شود، گفت: مرداد ۹۸ آقای مروی از پروژه و موزه بازدید کردند، هم فاز افتتاح‌شده و هم فازهایی که عملیات‌های مختصری شده بود را دیدند و طرح کلان پروژه را شنیدند، ایشان بعد از بازدید مصاحبه کردند و به‌صراحت گفتند «همه‌جوره در خدمت هستند که پروژه تکمیل شود» و دستورهای بعدی ایشان برای آغاز پروژه صادر شد.

مدیر سابق موزه زنده زیارت مشهد مقدس با بیان اینکه مایه تعجب است که باوجود دستورهای صریح بعدی آقای مروی عملاً هیچ اتفاقی در پروژه نیفتاده است، تصریح کرد: دوستان اگر مدعی هستند برای پروژه کاری انجام داده‌اند صراحتاً اعلام کنند و بگویند از روزی که آقای مروی آمده‌اند چقدر اعتبار عمرانی برای پروژه دیده‌اند؟ نمی‌شود که شخص تولیت دستور صریحی بدهد ولی طرح و برنامه آستان بودجه پروژه را صفر کند.

ابوالقاسمی با تأکید بر اینکه متولیان امر همین یک مورد را پاسخ دهند، حمایت‌های معنوی و لجستیکی بماند، گفت: از سال ۹۸ تا امروز پروژه‌ای که ۴ بار حداقل دستور صریح برای اجرا دارد، اعلام کنند چقدر اعتبار دیده‌اند؟

زیان مالی تعویق تکمیل موزه

وی در خصوص اعتبار مورد نیاز برای تکمیل این موزه افزود: با توجه به تغییر و تحول‌های اقتصادی هر رقمی اعلام شود نیاز به بازنگری دارد، پروژه‌ای که سال ۹۸ با رقم کمتری قابل انجام بود با سو مدیریت دوستان با ۱۰ برابر آن رقم باید اجرا شود و اگر دوستان پا به کار پروژه بودند و پشتیبانی لازم را انجام می‌دادند حتی ازنظر اقتصادی آستان جلو بود.

وی ادامه داد: به خاطر اهمال‌کاری و بی‌انگیزگی و سنگ‌اندازی‌ها امروز هم اگر کسی بخواهد پروژه فاز افتتاح‌شده را که دچار فرسایش و تخریب‌شده است را مورد استفاده قرار دهد، به‌اندازه هزینه ساخت دوباره باید صرف بازسازی کند و پروژه فعال شود.

مدیر سابق موزه زنده زیارت مشهد مقدس یادآور شد: جواب این ضرر اقتصادی که متوجه اموال حضرت رضا (ع) در پروژه شده است را چگونه می‌خواهند بدهند؟

ابوالقاسمی در خصوص زمان‌بندی اجرای پروژه نیز گفت: برنامه اجرایی ما برای این پروژه یک‌ساله بود و قرارداد ما هم تا آخر سال ۹۸ بوده است که حداقل دو فاز دیگر را تحویل می‌دهیم اما کار تعطیل شد و بعد هم نتوانست روی پای خود بایستد و کار ناتمام ماند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: مشهد به خاطر ویژگی‌ها و حجم زائری که رفت‌وآمد دارد هر سرمایه‌گذاری را جذب می‌کند، شما با شهری مواجه هستید که می‌توان مدل‌های مختلفی از کارهای اقتصادی را در آن تعریف کرد.

وی اظهار داشت: اگر با دید آسیب‌شناسی به کارهای اقتصادی فضای شهر و مرتبط با فضای زائران نگاه کنیم، می‌بینیم که رویکردی در فضا تسری و رشد می‌یابد که هیچ نسبتی با امام رضا (ع) و شهر مشهد ندارد؛ مجموعه‌های آبی مختلف نمونه آن است که در این حجم و مقیاس شاید در کل دنیا نباشد که در یک شهر ۴ فضای آبی باشد.

نگاه به زائر، نگاه مشتری‌گونه است

مدیر سابق موزه زنده زیارت مشهد مقدس یادآور شد: متأسفانه در اجرای کارهای اقتصادی، نگاه به زائر نگاه مشتری گونه است تا اینکه خدمتی ارائه شود که برگرفته از فرهنگ زیارت و شهر مشهد باشد.

ابوالقاسمی با بیان اینکه پروژه زیارت حرکتی در این مسیر بود تا بتوانیم یک فضای معرفتی ایجاد کنیم که عوائد آن نصیب خود زائر می‌شود، تصریح کرد: در این پروژه فضای فرهنگی برگرفته از معارف رضوی و سنت زیارت است، درعین‌حال بعد اقتصادی هم داشت که به‌صورت خودگردان اداره شود. اولین جایی که می‌تواند پیش‌قدم باشد در این زمینه آستان قدس است که به دلیل حاکم شدن نگاه‌های اقتصادی حتی در آستان می‌بینیم که در اولویت‌بندی پروژه‌ها دچار مشکل می‌شوند.

وی یادآور شد: اگر نگاه صرفاً اقتصادی باشد دوستان دنبال این میفتند که با بخش خصوصی رقابت کنند که خیلی بهتر از آستان می‌تواند کار کند.

مدیر سابق موزه زنده زیارت مشهد مقدس با تأکید بر اینکه در تمام زمینه‌های اقتصادی آستان قدس دارد با بخش خصوصی رقابت می‌کند که هیچ مزیتی ندارد، اظهار داشت: تنها جایی که می‌توانست مدل جدیدی همچون موزه زیارت را در این حوزه ارائه کند آستان قدس بود.

ابوالقاسمی افزود: یکی از افرادی که پیش‌قدم این امر شدند مرحوم حائری شیرازی بودند که چند نوبتی که تشریف آوردند اصرار ایشان به دوستان آستان این بود که کار باید با محوریت امام رضا (ع) و توسط آستان انجام شود اما متأسفانه مدیران جدید و مدیران مرحله بعد آستان توجه نکردند.

نگاه مثبت اهالی فرهنگ به «صحن نو»

وی تصریح کرد: از حجت‌الاسلام رئیسی تولیت وقت آستان قدس به خاطر جسارت و بلندنظری که در این فضا داشتند تقدیر می‌کنم، نگاه ایشان به کار فرهنگی یک نگاه بلند بود که مدیران بعدی این نگاه را ندارند.

مدیر سابق موزه زنده زیارت مشهد مقدس ادامه داد: چهره‌های فرهنگی و اساتید مختلفی از موزه بازدید کردند که همه نگاهشان به کار نگاه مثبت و ممتازی بوده است، ازجمله آقای قمی رئیس سازمان تبلیغات اسلامی بازدیدی داشتند و نگاه ایشان این بود عوائد این کار برای زائر و فضای زیارت بسیار بود و جایی که می‌تواند سرمایه‌گذاری کند آستان قدس است.

توسعه‌ای که هیچ‌گاه اتفاق نیفتاد

بنابراین گزارش، حجت‌الاسلام والمسلمین مروی پس از بازدید دو ساعته‌ای که از موزه زنده «صحن نو» انجام داد، به اهمیت این پروژه در انتقال مفاهیم به نسل‌های جوان‌تر اشاره و اظهار کرده بود: ما به گونه‌های مختلف می‌توانیم تاریخ را ترسیم کنیم، یکی از آنها نوشتن است، یکی فیلم، سینما، تئاتر و از این قبیل هنرها، یکی هم «موزه زنده» که مخاطب خودش را در فضای آن زمان و آن محیط می‌بیند، مثلاً می‌رود به زمان قبل از انقلاب.

تولیت آستان قدس رضوی ضمن تأکید بر تکمیل موزه زنده زیارت، گفت: کارهای خوب و فاخری شده، دوستان زحمات خوبی کشیده‌اند، باید روی اینجا کار بشود تا بتوانیم در ادامه به تاریخ امام رضا (ع) و زیارت بامعرفت که مورد نظر دوستان هم هست، بپردازیم، اینکه سیره امام رضا در ایران و در گسترش شیعه نقش داشته‌اند.

صفحه اطلاع‌رسانی موزه زنده «صحن نو» در اینستاگرام تا فروردین‌ماه ۱۳۹۹ فعالیت داشت و حتی پیش از آن در اسفندماه ۱۳۹۸ خبر از راه‌اندازی فصل دوم موزه زنده «صحن نو» با عنوان «حاج قاسم سلیمانی» داده بود اما هیچ‌گاه فازهای بعدی این موزه به بهره‌برداری نرسید.