فقیهی که نفس او گرمابخش محافل علمی و حوزوی بود

به گزارش حلقه وصل، آیت الله سید محمد علی علوی گرگانی مرجع تقلید شیعه امروز در سن ۸۲ سالگی پس از تحمل دوره‌ای بیماری به ملکوت اعلی پیوست.

صفحات زرین کتاب پر برگ تاریخ، مردان بزرگی را به ما می‌نمایاند که در راه نجات انسان‌ها، از گرداب فساد و تباهی و غرقاب بدبختی و گمراهی و منجلاب ضلالت و نقشه‌های شیطانی، از هیچ کوششی فرو گذار نکردند. مردانی که زندگی و حیات جسمانی خود را برای هدایت بشر، در طبق اخلاص نهادند و برای إعلای کلمه حق، مردانه کوشیدند، و در کوران حوادث از بلایا و خطرات نهراسیدند.

پدر بزرگوار مرحوم آیت الله سید محمد علی علوی، آیت‌الله حاج سید سجاد علوی گرگانی بزرگترین شخصیت علمی منطقه «گرگان و دشت» و از مشهورترین علمای استان مازندران به شمار می‌رفت. آوازه‌اش و نفوذ کلمه‌اش در شهرهای گرگان، گنبد، کردکوی، علی آباد کتول و دیگر شهرها طنین‌افکن بود و مردم مسلمان – از شیعه و سنی – مرید ایشان و گوش به سخن او بودند و در حل مشکلات دینی و اجتماعی‌شان، و رفع اختلافات محلی و طائفی، و زندگی روزمره‌شان (از عقد و نماز میت و وجوهات و پاسخ به مسائل شرعی) رو به سوی وی می‌آوردند.

ولادت

آیت الله علوی در خرداد ۱۳۱۸ شمسی (بیستم جمادی‌الثانی ۱۳۵۹ قمری)، در نجف اشرف به دنیا آمد. این ولادت، موجی از شادی در دل پدرش برانگیخت، چرا که تا آن زمان چند پسر برایش متولد شده اما در همان کودکی از دنیا رفته بودند. و او به ساحت مقدس امیرالمؤمنین علیه السلام متوسل شد و از آن حضرت، درخواست فرزندی عالم و صالح نمود.

رؤیای صادقه

پدرش- آیت الله حاج سید سجاد – شبی در عالم رؤیا، به محضر امیرالمؤمنین علیه السلام مشرف شد و حضرت به او مژده ولادت پسری را در آینده نزدیک داد و از او خواست تا فرزندش را «علی» نام نهد. هنگامی که این پسر به دنیا آمد، او را به نام «محمدعلی» نهادند تا هم رعایت استحباب – نامگذاری اولاد پسر به نام «محمد» – و هم رعایت قولش به امیرمؤمنان شده باشد. پدرش بارها به ایشان می‌گفت:

«محمد علی! تو با برادران دیگرت فرق خواهی داشت و در آینده به مقامات عالی علمی خواهی رسید، چون تو را با توسل به ذیل عنایت امیرالمؤمنین (ع)، از خدا گرفته‌ام».

معظم‌له، در دامان پاک پدر و مادرش – رحمة الله علیهما– پرورش یافت و بسیاری از مسائل دین و خواندن و نوشتن را نزد پدرش آموخت و تکلم زبان عربی را هم در آنجا فرا گرفت. (که هم اینک به زبان عربی با لهجه محلی نجف صحبت می‌کند).

تحصیلات حوزوی

آیت الله علوی، در هفت سالگی (۱۳۶۵ قمری) همراه پدر بزرگوارش به ایران آمد و نزد ایشان قرآن و حساب و گلستان و پس از آن ادبیات و مغنی و مطول و شرح لمعه را آموخت. در ۱۶ سالگی (۱۳۷۴ قمری) همراه پدر و گروهی از حجاج گرگانی، به زیارت عتبات عالیات، بیت الله الحرام، مدینه منوره، بیت المقدس، الخلیل (حرم حضرت ابراهیم) و سوریه نائل آمد و در طول مسیر برای کاروانیان به خواندن مناسک و کتاب‌های دینی می‌پرداخت. در بازگشت از سفر حج، که کاروانیان به نجف آمدند، مرحوم آیت الله حکیم به دیدار پدر بزرگوارش آمد و وقتی که از تصمیم معظم‌له برای اقامت در نجف آگاه شد، به او فرمود:

«اگر ایشان در حوزه علمیه قم به تحصیل بپردازد، بهتر است. چون حوزه قم و اجد دو ویژگی است: فن تدریس و فن سخنوری. شخصی که در آن حوزه تحصیل نماید هر دو را فرا می‌گیرد، هم درس می‌خواند و هم درس می‌دهد و هم به تبلیغ دین می‌پردازد».

لذا معظم‌له به قم آمد و در حوزه علمیه قم به تحصیل سطوح عالیه نزد اساتیدی چون حضرات آیات: شیخ مصطفی اعتمادی، (مطوّل) ستوده، (شرح لمعه) میرزا محمد مجاهدی تبریزی (مکاسب) و سید محمد باقر سلطانی طباطبایی (کفایه) پرداخت و این دروس، ۴ سال به طول انجامید.

اساتید

ایشان، در خلال تحصیل خویش، در حوزه علمیه قم توفیق یافت از دانش سرشار استوانه‌های علم و فقاهت توشه‌ها برگیرد و مبانی علمی‌اش را استوار سازد. آنان عبارتند از:

• آیت الله بروجردی، که معظم‌له سه سال از درس فقه ایشان (۱۳۷۷ – ۱۳۸۰ ه. قمری) بهره برد. او کوچک‌ترین کسی بود که در درس آقا شرکت می‌نمود.
• آیت الله امام خمینی، که معظم‌له هشت سال (۱۳۳۵ – ۱۳۴۳) از درس اصول ایشان (در مباحث الفاظ تا پایان قطع و ظن) بهره برد و پس از آن، امام در آبان ۱۳۴۳ به ترکیه تبعید شدند. معظم‌له، این درس‌ها را به عربی می‌نوشتند و دفاترشان، دست به دست بین شاگردان امام می‌گشت و هر کس که چند جلسه در درس‌ها حاضر نبود، مطالب را از روی آن می‌نوشت. امام با پدر ایشان از دوران تحصیل در قم، در درس آیت الله حائری آشنا و دوست بودند و هرگاه معظم له از گرگان به قم می‌آمدند، به دیدارشان می‌رفتند و باهم انس داشتند.
• آیت الله سید محمد محقق داماد، که استاد، ۱۲ سال از درس فقه و اصول ایشان بهره برده است.
• آیت الله حاج آقا مرتضی حائری یزدی، که استاد مدت ۱۵ سال از درس فقه ایشان بهره برد. و تقریرات آن را هم نگاشتند و مورد توجه بسیار استادش قرار گرفت و استاد به نظرات ایشان، در مجلس درس گوش فرا می‌دادند و قوه اجتهادش را تأیید کردند و به او گفت: «آقای علوی! دیگر لازم نیست شما به درس من بیایید و خودتان درس خارج شروع کنید».
• آیت الله سید محمد رضا موسوی گلپایگانی، استاد، چند سال در درس فقه معظم‌له شرکت نمود و مورد توجه ایشان بود.
• آیت الله حاج شیخ محمد علی اراکی. استاد در بحث صلاة الجمعه ایشان شرکت کرد و تقریرات آن را نگاشت.
• آیت الله حاج شیخ عباسعلی شاهرودی. استاد در بحث طهارت ایشان شرکت جستند و تقریرات آن را هم نگاشتند. استاد از کثرت حفظ و قوت حافظه معظم‌له تعریف و تمجید می‌کردند و می‌فرمود: ایشان، سرِ درس، وسایل را نمی‌آوردند و احادیث مورد استناد را با سندش از حفظ می‌خواندند.

حوزه علمیه نجف اشرف

استاد بزرگوار ما، در خلال تعطیلات تابستانی حوزه علمیه قم، به مدت هفت سال به نجف اشرف مهاجرت می‌کردند و در خانه دامادشان مرحوم آیت الله حاج سید حبیب الله طاهری گرگانی اقامت می‌گزید و به درس‌های اساطین نجف مانند آیات عظام: آقای خویی، آقای شاهرودی، میرزا باقر زنجانی و نیز استادش امام خمینی شرکت می‌کردند و از مستشکلین درس به شمار می‌رفت.

روزی، پس از درس آیت الله خویی، معنای روایتی را که از استادش محقق داماد فرا گرفته بود را بازگو کرد. مرحوم آقا پرسید: شما کیستید و از کجا آمده‌اید؟ و در درس چه کسی شرکت کرده‌اید؟

ایشان پاسخ داد: من از قم آمده‌ام و در درس آیت الله محقق داماد – داماد آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری – شرکت می‌کنم و این را هم از ایشان فرا گرفته‌ام.

آقا فرمود: استادتان، واقعاً محقق است.

و مرحوم آیت الله شهید حاج میرزا احمد انصاری قمی: که عموی همسر ایشان هم هست – نیز ایشان را به آقای خویی به درستی معرفی کرد که «ایشان از افاضل مدرسین حوزه علمیه قم است و سطوح عالیه تدریس می‌نماید و داماد برادرم حاج شیخ محمد علی انصاری و فرزند آیت الله حاج سید سجاد علوی گرگانی است».

آیت الله خویی هم ایشان را به منزل خود دعوت نمودند و در آنجا عبای نفیسی به ایشان هدیه دادند.

تدریس

آیت الله علوی گرگانی، از همان سالهای نخستین تحصیل علوم دینی، به تدریس آموخته‌های خود پرداخته است. وی، بارها سیوطی و مغنی و مطول: شرح شمسیه و شرح نظام را تدریس کرد و در همان زمان نوجوانی (۱۷ سالگی، ۱۳۷۵ قمری) حاشیه ملأ عبدالله را به نام «رفع کشف الغاشیة عن وجه الحاشیة» شرح نمود.

وی، از سال ۱۳۸۲ قمری به تدریس سطوح (معالم، قوانین، شرح لمعه و شرح تجرید) پرداخت و به زودی درس شرح لمعه‌اش – که در زیر گنبد مسجد اعظم تشکیل می‌شد – یکی از شلوغ‌ترین درس‌های حوزه علمیه قم شد و دروس رسائل و مکاسب و کفایه‌اش هم – که در حسینیه ارک برگزار می‌شد – از پرجمعیت‌ترین دروس حوزه بود. ایشان گاه، روزی چهار درس را تدریس می‌نمود و به درس اساتیدش هم حاضر می‌شد.

آیت الله علوی، در سال ۱۴۰۵ قمری، به امر آیت الله حاج آقا مرتضی حائری و درخواست گروهی از شاگردان درس مکاسب و کفایه‌اش تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرد و در حدود ۳۰ سال تدریس خارج، کتاب‌های طهارت و زکات و دو دوره اصول را به پایان برده است.

تبلیغ دین

آیت الله علوی هم برای ادای وظیفه، از همان آغاز طلبگی‌اش به تبلیغ دین پرداخت و سالیان فراوان در ایام ماه مبارک رمضان و محرم و صفر بر مسند وعظ و ارشاد تکیه زده و هزاران نفر را با بیان شیوا و سخنان زیبایش، از سرچشمه فیض علوم اهل‌بیت (ع) سیراب نموده و این شیوه پسندیده – حتی پس از مرجعیت معظم‌له – تاکنون ادامه دارد. ایشان، در ماه رمضان (ظهرها) و ایام محرم (شب‌ها)، در مسجد جامع گرگان، به منبر می‌رود و هزاران نفر از اطراف و اکناف – با وسایل گوناگون – خود را به پای منبر و نماز ایشان می‌رسانند و مستفیض می‌گردند.

ایشان، به جز این ایام، سالیان فراوان، قبل از رسیدن به مرجعیت (۱۸ سال متمادی)، در گرما و سرما، در تابستان و زمستان، هر پنجشنبه و جمعه به تهران می‌رفتند و در مسجد فاطمیه (خیابان هفده شهریور جنوبی) سخن می‌گفتند و در آنجا هیئت محترم وحدت فاطمیه و صندوق قرض‌الحسنه آن را هم تأسیس نمودند و همزمان به تدریس شرح منظومه و شرح تجرید و اصول اعتقادات به گروهی از اساتید دانشگاه و دانشجویان محترم می‌پرداختند.

مرجعیت

معظم‌له، یکی از چهره‌های مشهور علم و تقوا و فقاهت در حوزه علمیه قم بوده و در زمان مرجعیت آیات عظام و مراجع تقلید پیشین، چشم‌های بسیاری به سویش دوخته شده بود. حتی، پس از وفات پدر بزرگوارشان – که ایشان به محضر مرحوم آیت الله گلپایگانی رفته بودند – مرحوم آقا به ایشان فرمودند: مبادا شما به گرگان بروید، وظیفه شما ماندن در قم و درس و بحث است و پس از دیدن کتاب فقهی‌شان، معظم‌له را به چاپ و نشر این کتاب تشویق و ترغیب فرمودند. پس از ضایعه وفات آنان بود که بسیاری از مردم مؤمن و متدین – به ویژه اهالی مازندران – از ایشان تقاضای رساله عملیه نمودند و معظم‌له در سال ۱۴۱۲ قمری، فتاوای خویش را در اختیار همگان قرار دادند.

حمایت از نظام جمهوری اسلامی

آیت الله علوی گرگانی، در پیش از انقلاب در راهپیمائی‌های طلاب و فضلای حوزه علمیه قم همواره شرکت داشت و پس از پیروزی انقلاب هم، از سوی حضرت امام به عضویت «دادگاه عالی قم» درآمد و بسیاری از پرونده‌های سخت و مشکل قضائی را به سرپنجه تدبیر علم خود، رسیدگی کرد و برای شرکت در جبهه‌های نبرد حق و دفاع مقدس، چند بار جلسه درس خود را تعطیل نمود و خود همراه با شاگردانش به جبهه‌ها شتافتند.

پس از وفات حضرت امام، بیشترین حمایت‌ها را از نظام جمهوری اسلامی و رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای به عمل آورده و در سخنرانی‌های عمومی و دیدار اقشار مختلف با ایشان، از مواضع حکیمانه رهبری تقدیر نموده و همگان را به اطاعت از ایشان و تقویت معظم‌له، توصیه می‌نماید.

تألیفات

الف) آثار چاپی:

• المناظر الناضرة فی احکام العترة الطاهرة (ج ۱، بخشی از کتاب طهارت)
• لئالی لاصول (۶ ج. مباحث الفاظ و اصول عملیه)
• نور الهدی فی التعلیق علی العروة الوثقی
• التعلیقة علی تحریر الوسیلة (۲ ج)
• اجوبة المسائل (۲ ج) – پاسخ به استفتائات از طهارت تا دیات.
• انوار اخلاقی یا ره توشه پارسایان (۳ ج) شرح وصایای پیامبر اکرم به امیر المؤمنین علیه السلام و ابوذر غفاری و عبدالله بن مسعود.
• توضیح المسائل (به عربی و اردو ترجمه شده است).
• مناسک حج (به عربی و اردو ترجمه شده است).
• استفتائات و مناسک و ادعیه حج
• احکام جوانان
• احکام بانوان
• کلید سعادت (احکام و استفتائات و نصایح اخلاقی ویژه بانوان). نوشته: سید مجتی فاطمی
• گلچینی از درس‌های اخلاق
• مجموعه پیام‌ها و بیانیه‌های به مناسبت‌های مختلف، مانند: ایام فاطمیه، ایام اعتکاف، ایام رمضان، ایام محرم الحرام.
• احکام کسب و کار
• استفتائات حج و عمره
• احکام خمس
• روزه سپر مؤمن

ب) آثار غیر چاپی:

۱- المناظر الناظرة (از جلد ۲ تا جلد ۲۰: شامل کتاب‌های: طهارت (۶ ج)، صلاة (۹ ج) و زکات (۵ ج).

۲- لئالی الاصول (۴ جلد مباحث: ادامه اصول عملیه، تعادل و ترجیح و اجتهاد و تقلید)

۳- القواعد الفقهیة (قاعده‌های: ضمان، لاضرر، تقیه، عدالت، میسور و اصالة الصحة)

۴- رساله در فروع علم اجمالی

۵- تعلیقه بر وسیلة النجاة

۶- تعلیقه بر منهاج الصالحین

۷- زبدة اللئالی – خلاصه لئالی الاصول.

• کشف الغااشیة عن وجه الحاشیة – شرح حاشیه ملأ عبدالله (اولین نوشتار معظم‌له در ۱۶ سالگی)
• _طبقات الرجال (کتاب چاپ نشده است).
• نورالبیان فی تفسیر القرآن
• _ تقریرات درس فقه آیت‌الله بروجردی (بحث: طهارت و قضاء)
• _ تقریرات درس فقه آیت‌الله محقق داماد (بحث: صلاة و حج)
• _ تقریرات درس فقه آیت‌الله اراکی (بحث: صلاة الجمعة)
• _ تقریرات درس فقه آیت‌الله حائری (بحث: طهارت و خمس)
• _ تقریرات درس فقه آیت‌الله شیخ عباسعلی حائری (بحث طهارت)
• _ تقریرات درس فقه اصول آیت‌الله امام خمینی (از مقدمه واجب تا آخر قطع وظن)
• _ تقریرات درس فقه اصول آیت‌الله محقق داماد (دوره کامل)
• _ اجوبة المسائل (ج ۳ و ۴)

۱۹_ مجموعه اجازات، اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها.

سرانجام در ۲۴ اسفند ۱۴۰۰ پس از عمری مجاهدت علمی و فرهنگی آیت الله سید محمدعلی علوی گرگانی در سن ۸۲ سالگی پس از تحمل دوره‌ای بیماری دارفانی را وداع گفت.