تهران: «خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز» کتاب شد

به گزارش حلقه وصل، خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز از سوی انتشارات کلبه شروق قم منتشر شد.

استاد سید هادی خسروشاهی در ابتدای مقدمه‌اش بر این کتاب می‌نویسد: «بحث ما در این رساله، بررسی مکتب تبریز در مسأله نهضت مشروطیت و یا نقش علمای بزرگوار در بنیانگذاری آن نیست، بلکه هدف اشاره فهرست‌وار به علل دوری و یا کناره‌گیری علمای تبریز از همکاری با نهضت است، حال آن که خود، بنیانگذار اصلی این حرکت بوده‌اند.»

علمای تبریز که در زمینه مبارزه با استبداد و کنتزل شاهان قاجاری و درباریان پیشقدم بودند و نقش ویژه و غیرقابل انکاری در شکل‌گیری نهضت مشروطه داشتند، طی نقشه گروهی از سوسیالیست‌های قفقازی ایرانی تبار و روشنفکر نمایان داخلی و جمعی از نفوذیان در «انجمن ایالتی تبریز» با شعارهایی چون «میهن پرستی!» و «حقوق برتر توده‌ها» و... باعث دوری علما شدند و حتی پس از غلبه بر «انجمن اسلامیه» و اخراج و تبعید حاج میرزا حسن مجتهد و میرهاشم دوه چی، علیرغم ادعاهای نخستین، خواستار لغو شریعت در تنظیم قانون اساسی شدند.

حوادث خونین تبریز در آن ایام و بعد افشا شدن ماهیت انجمن ایالتی تبریز که خواستار عدم توجه به احکام شریعت شدند، باعث شد که اکثریت علمای تبریز، پس از مخالفت‌ها و نصیحت‌ها و تعامل و مدارا، سرانجام مجبور شدند خود را از این فجایع ـ که به نام آزادیخواهی رخ می داد و به غلط مشروطیت نام گرفته بود ـ کنار بکشند و اتهامات بی‌شماری چون طرفداری از استبداد! نصیب آنها شود. در این کتاب، ضمن اشاره به چگونگی مسائل مشروطیت در تبریز و علل طرفداری علمای تبریز از «مشروطه مشروعه»، موضع گیری مخالف برخی علمای برجسته تبریز، از جمله آیت‌الله سید احمد خسروشاهی (جدّ استاد سید هادی خسروشاهی) را در این مسأله با اسناد و مدارک روشن می‌سازد و اتهامات را از قول مراجع عظام نجف اشرف رد می‌کند.

جالب توجه است که پدر، برادران و جدّ بزرگوار استاد خسروشاهی، تماماً در زمره مشروعه خواهان و حامیان اندیشه و رویکرد شهید شیخ فضل الله نوری بوده‌اند. این کتاب در اصل یک گفتگوی تفصیلی با ماهنامه فرهنگی ـ تاریخی «شاهد یاران» (شماره 102 و 103، فروردین 1392) بوده است که با اضافات و اسناد و تصاویر و مدارک در قالب کتاب عرضه شده است. در بخش پیوست هم اشاره‌ای به شرح حال چهار نفر از علمای مشهور عصر مشروطیت در تبریز یعنی حضرات آیات میرزا صادق آقا تبریزی، حاج سید احمد خسروشاهی، حاج میرزا حسن مجتهد و میرزا علی ثقه الاسلام می‌شود.

* بررسی نقش علما و مردم تبریز در نهضت مشروطیت

استاد خسروشاهی معتقد است که پیدایش نهضت مشروطیت در واقع وابسته به رهبری و هدایت مراجع و علمای عظام در ایران و نجف اشرف بود. بخشی از علمای طرفدار این نهضت در نجف اشرف، با توجه به حضور عینی و فعال علمای تهران و در طلیعه آنها آیت الله شیخ فضل الله نوری و اعتماد و وثوق مطلقی که به او داشتند، بدون قید و شرط، مشروطیت را تأیید کردند که از جمله آنها، مرحوم آیت الله آخوند خراسانی بود، ولی مرحوم آیت الله سید محمدکاظم یزدی، صاحب «العروة الوثقی» علیرغم موافقت نخستین با مسأله نهضت مشروطیت و همگامی با آیت الله آخوند خراسانی و دیگران، از آغاز امر معتقد بود بدون تبیین کامل و روشن شدن اصول و موادی که مشروطیت بر پایه آنها استوار می‌شود، تأیید و تقویت کامل آن صحیح و منطقی نیست، ولو اینکه عده‌ای از علمای موثق چون شیخ فضل الله در رأس امور آن قرار داشته باشد. (صص 16 و 17)

در منطقه آذربایجان، تبریز مرکزیت تکوین و گسترش اندیشه ضرورت برقراری عدالتخانه و از مراکز اصلی و ثقل رشد و پیشرفت اندیشه مشروطیت بود که رهبری اصلی و نخست آن به دست علمای عظام منطقه بود و نقش تبریز در این امر تا آنجاست که برخی از پژوهشگران تاریخ نوشته‌اند: «مشروطه تبریز، نمای کوچکی از کل مشروطه ایران با همه شاخصه‌های آن است.» در بین علمای تبریز چهار شخصیت معروف و برجسته در مورد مشروطیت و یا تأسیس «عدالتخانه» موضع داشتند که عبارتند از حضرات آیات میرزا صادق آقا تبریزی، میرزا حسن مجتهد، سید احمد خسروشاهی و میرزا علی ثقه الاسلام. که استاد خسروشاهی در این رساله به مواضع و عملکرد آنها در رابطه با مشروطیت و مسائل آن می‌پردازد.

* نقدهای استاد خسروشاهی درباره دیدگاه‌های تقی‌زاده و اکبر ثبوت در باب مشروطیت و علمای مشروطه

 از نکات مهم این رساله، نقدهایی بر دیدگاه سید حسن تقی زاده، محمدباقر ویجویه و اکبر ثبوت است. به نظر استاد خسروشاهی آقای اکبر ثبوت در کتاب «دین و فرهنگ؛ یادی از پیشوای روحانی جنبش مشروطه، دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» گزارش مبسوطی در فصل دوازدهم دارد با عنوان «گفتگوهای موافقان و مخالفان مشروطه» که بیشتر به افسانه بافی و داستان سرایی شبیه است تا به یک تحقیق مستند علمی ـ تاریخی.

استاد خسروشاهی درباره مطالب آقای اکبر ثبوت درباره مشروطه می‌نویسد: «خلاصه و لُبّ مطلب نویسنده محترم (آقای اکبر ثبوت)، مخالفت با حکومت دینی است که او می‌خواهد آن را از قول مرحوم آخوند خراسانی اثبات کند، ولی توضیح نمی‌دهد که آخوند اگر مخالف این امر بود، چرا حکومت مشروطه را تأیید می‌کردند؟ و در این رابطه ده‌ها نامه و اعلامیه و تلگراف صادر و ارسال نموده‌اند؟» (ص 50)

استاد خسروشاهی در ادامه می‌نویسد: «خلاصه مطلب آقای ثبوت ـ چه در این بخش (فصل دوازدهم کتاب «گفتگوهای موافقان و مخالفان مشروطه») و چه در بحث مناظره آخوند با مرحوم میرزای نائینی این است که تشکیل حکومت دینی از دیدگاه آیت الله آخوند خراسانی مطلوب نبوده و باید از اقدام به آن پرهیز کرد، ولی پاسخ این سئوال داده نمی‌شود که اگر مرحوم آخوند مخالف تأسیس این نوع حکومت بود، پس به چه دلیل برای تشکیل «مشروطه» اقدام کرد؟ و چرا آن همه نامه و بیانیه و تلگراف به اکناف عالم و ایران فرستاد؟ آیا حکومت مشروطه‌ای که مرحوم آخوند هوادار تأسیس آن بود، نوعی حکومت دینی نبود؟ نکته‌ای که ذکر آن ضروری است این است که با کمال تأسف جناب مؤلف محترم افکار و اندیشه‌های خود را بنا بر مصالحی! به روایت از بزرگانی چون آیت الله آخوند خراسانی نقل می‌کند ... ای کاش مؤلف محترم به عنوان یک فرد مستقل، افکار و اندیشه‌های خود را آن طور که لازم بود مطرح می‌کرد و با استشهاد به منقولات لااقل مشکوک! ارزش اثر خود را از بین نمی‌برد و ضایع نمی‌ساخت. (صص 59 و 60)

کتاب «خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز» در در 124 صفحه، قطع رقعی، تیراژ 10000 نسخه و قیمت 6هزار تومان در بهار 1396 منتشر شده است. گفتنی است تاکنون خاطرات مستند استاد خسروشاهی درباره شخصیت‌ها و جریانات زیر منتشر شده است: علامه طباطبایی، آیت الله طالقانی، علامه سید مرتضی عسگری، امام موسی صدر، آیت الله مشکینی، شهید نواب صفوی، استاد سید جلال الدین آشتیانی، محمدعلی جمال‌زاده، احمد بن بلا (الجزایر)، دکتر حسن ترابی (سودان)، روژه گارودی (فرانسه)، نشریات مخفی حوزه علمیه قم، مبارزان ملی ـ مذهبی، حزب خلق مسلمان و به زودی خاطرات مستند ایشان درباره امام خمینی، شهید مطهری، شهید بهشتی، شیخ آقابزرگ تهرانی و محمدحسنین هیکل (مصر) منتشر می‌شود.

برای تهیه این کتاب و سایر مجموعه خاطرات مستند استاد خسروشاهی می‌توانید در قم به کلبه شروق واقع در ابتدای خیابان صفاییه و در تهران به فروشگاه کتاب موسسه اطلاعات واقع در خیابان انقلاب روبروی دانشگاه تهران مراجعه نمایید و یا با مرکز پخش کتب در قم به شماره تلفن 37838144 (025)یا سایت مرکز بررسی های اسلامی (www.iscq.ir) تماس بگیرید.