کلاس‌های درس چند نفره است؟

به گزارش حلقه وصل، انگار همین دیروز بود؛ وقتی روی نیمکت‌های چوبی مدرسه، با دو تا دیگر از بچه‌ها می‌نشستیم؛ نیمکت ما از میز جدا بود و آنقدر بالا بود که پایمان به زمین نمی‌رسید اما بزرگ بود و سه نفری روی آن جا می‌شدیم. 

البته مشکل من با دانش‌آموز کنار دستی‌ام به خاطر جا نبود بلکه به دلیل چپ دستی من، بود؛ دستمان به هم می‌خورد و مشق‌مان خط خطی می‌شد و آنوقت صدای داد دو تایی‌مان بلند می‌شد؛ من باید همیشه سمت چپ بچه‌ها می‌نشستم که اصولا سر نشستن هم دعوا بود؛ آخر هیچکس دوست نداشت وسط بنشیند.

در مورد میز و نیمکت، یک مدل میز و نیمکت بود که به هم چسبیده بودند و آنها کوچکتر از میز و نیمکت چوبی جدا از هم، بودند و آن هم دردسر خودش را داشت و اصولا جای کافی برای نشستن نبود به ویژه اگر همکلاسی‌ات کمی هم چاق بود! 

اما از مشکل نشستن که بگذریم؛ کلاس‌مان هم خیلی شلوغ بود و البته این تعداد زیاد که گاهی به ۵۰ نفر هم می‌رسید، موجب می‌شد که معلم‌مان نتواند از همه درس بپرسد و البته مشق‌ها را هم مبصر کلاس نگاه می‌کرد.

قد من خیلی بلند نبود اما هیچوقت دوست نداشت ردیف جلو بنشینم چون انقدر میزمان به تخته سیاه کلاس نزدیک بود که همه گچ تخته بعد از پاک شدن روی ما می‌ریخت و تنفس را هم سخت می‌کرد.

* تحصیل دانش‌آموزان در کلاس‌های پرجمعیت

در حال حاضر تراکم دانش‌آموزی یکی از مشکلات آموزش و پرورش است؛ و بخش زیادی از دانش‌آموزان ابتدایی در کلاس‌های بیش از ۳۰ دانش‌آموز درس می‌خوانند. 

در سالنامه آماری اداره‌کل آموزش و پرورش شهرستان‌های استان تهران برای سال تحصیلی ۹۶ـ۱۳۹۵، به تفکیک ادارات‌ آموزش و پرورش مناطق، تراکم دانش‌آموزی در دوره‌های ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم آمده است. 

رضوان حکیم‌زاده معاون آموزش ابتدایی وزیر آموزش و پرورش هفتم شهریور سال گذشته گفت: «حدود ۵۷ هزار و ۹۶۰ کلاس با تراکم ۲۶ تا۳۰ نفر، ۵۶ هزار و ۶۳۴ کلاس با تراکم ۳۱ تا ۳۵ نفر، ۲۲ هزار و ۲۴۳ کلاس با تراکم ۳۶ تا ۴۰ نفر، ۱۸۱۷کلاس درس با تراکم ۴۱ تا ۴۵ نفر و ۱۴۷ کلاس با تراکم بالای ۴۶ نفر داریم یعنی چالش اساسی درباره تعداد واقعی معلم و تراکم کلاسی داریم».

 ۲۵ هزار و ۴۷۶ کلاس درس داریم که تراکم بین ۳۶ تا ۴۰ نفر هست و ۳۰۲۲  کلاس درس داریم که تراکم ۴۱ نفر به بالا دارد

صادق محمدی مدیر آموزش و پرورش شهرستان قدس ۳۰ مهر سال گذشته در مراسم افتتاح مدرسه خیّرساز دکتر رضا گل‌نراقی در این شهرستان اظهار کرد: « ۶۲ هزار دانش‌آموز در یکی از پرمتراکم‌ترین شهرستان‌های کشور داریم و ۸۶ کلاس ابتدایی بالای ۴۰ دانش‌آموز داریم؛ در همین مدرسه قرار بود ۴۰۰ دانش‌آموز تحصیل کنند اما نزدیک به ۷۰۰ دانش‌آموز در این مدرسه ثبت‌نام کردند».

وی با بیان اینکه ۲۰ کلاس در زیرزمین برگزار می‌شود، افزود: «کلاس در زیرزمین، فضای مطلوبی برای تدریس نیست».

حکیم‌زاده دهم مهر امسال درباره تراکم دانش‌آموزی گفت: «در حال حاضر مصوبه‌ای از شورای عالی آموزش و پرورش داریم که این مصوبه تاریخ ۱۵ مهر ۱۳۹۲ در رابطه با نشانگرهای ارزشیابی نظام آموزش و پرورش و استانداردهایش است که به ما یک مبنای عملی می‌دهد و این مصوبه ۸۸۶ شورای عالی آموزش و پرورش است».

وی ادامه داد: «در آنجا اشاره می‌کند که شاخص نسبت دانش‌آموز به کلاس‌های درس دایر در دوره ابتدایی، استانداردش ۲۰ نفر است و حداکثر مطلوبش ۲۶ نفر هست؛ در توضیح این نوشته است که تشکیل کلاس درس با تعداد بیشتر از حداکثر تراکم تعیین شده، تحت هر شرایطی ممنوع است و مجدداً در تبصره ۳ اشاره شده است که میانگین تراکم دانش‌آموزان هر استان در سه سطح کلانشهرها، شهرهای متوسط و شهرهای کم‌جمعیت و روستاها جدا از یکدیگر تعیین و محاسبه خواهد شد».

معاون آموزش ابتدایی وزیر آموزش و پرورش افزود: «بنابراین در محاسبه شاخص باید طوری عمل شود که میانگین هیچ یک از سطوح بر دیگری اثر نگذارد و شاخص به صورت ترکیبی «دانش‌آموز کلاس درس دایر» است نه «دانش‌آموز به معلم»؛ این مصوبه، امضای ریاست جمهور به عنوان یک سند را دارد و باید بر اساس این کار کنیم و اگر بخواهیم آن را اجرا کنیم باید متناسب با این استاندارد باشد و ما نباید کلاس با تراکم بالای ۲۶ نفر داشته باشیم». 

وی تصریح کرد: «در حالی که ما حدود ۱۲۴ هزار و ۷۳۵ کلاس درس داریم که تراکمش بین ۲۶ تا ۳۵ نفر هست؛ ۲۵ هزار و ۴۷۶ کلاس درس داریم که تراکم بین ۳۶ تا ۴۰ نفر هست و ۳۰۲۲  کلاس درس داریم که تراکم ۴۱ نفر به بالا دارد و حدود ۴۵ درصد کلاس‌های درس و ۶۲ درصد جمعیت دانش آموزی ما در کلاس‌های با تراکم بالای ۲۶ نفر درس می‌خوانند».

نشانگرهای ارزشیابی نظام آموزش و پرورش و استانداردهای آن مصوبه هشتصد و هشتاد و ششمین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش دوره ۱۵ مهر ۹۲ است.

بر اساس این مصوبه در تعریف شاخص تراکم آمده است: «این شاخص بیانگر تعداد دانش‌آموزان به ازای یک کلاس درس (دایر) در یک واحد آموزشی است؛ کلاس درس(دایر) کلاسی است که در آن گروهی از دانش‌آموزان در مکان مشخص، با برنامه آموزشی مدون و حضور مدرس(استاد، معلم، آموزشیار و...) در زمان معین تحت آموزش واحد قرار می‌گیرند».

با مقایسه این شاخص و استاندارد مربوط می توان از وضعیت تراکم کلاس‌ها آگاه شد؛ البته این شاخص به همراه دامنه تغییرات و واریانس آن می‌تواند تصویر بهتری را ارائه کند؛ در کلاس استاندارد، دانش‌آموزان فرصت بیشتری برای تعامل با معلم و بهره‌گیری مطلوب است و نوآوری آموزشی خواهند داشت، ضمن اینکه شاخص مذکور یکی از ابزارهای اصلی تعیین نوع فضای آموزشی، میزان تخصیص منابع مالی و انسانی و به طور کلی مدیریت بهینه منابع در نظام آموزشی است که به تفکیک دوره‌های تحصیلی نظری ـ مهارتی و در سه طیف کلان‌شهرها، شهرهای متوسط و روستاها قابل محاسبه است.

بر اساس این مصوبه، تشکیل کلاس درس با تعداد بیشتر از «حداکثر تراکم» تعیین شده، تحت هر شرایطی ممنوع است و تلاش برای کاهش دامنه تغییر از سطح پایین یا بالای استاندارد و حرکت به سمت استاندارد، یکی از ملاک‌های اصلی ارزیابی عملکرد استان در خصوص این استاندارد خواهد بود.

در کلاس استاندارد، دانش‌آموزان فرصت بیشتری برای تعامل با معلم و بهره‌گیری مطلوب است و نوآوری آموزشی خواهند داشت

تبصره ۱) در هیچ یک از مناطق و تحت هیچ شرایطی نباید دانش آموزان بازمانده از تحصیل وجود داشته باشد لذا در صورتی که در مناطق کم جمعیت و روستایی، روش‌های معمول از قبیل ادغام کلاس‌ها، اعزام دانش‌آموزان به نزدیک‌ترین محل و مکان‌های آموزشی همجوار و نظایر آن پاسخگو نباشد، تشکیل کلاس درس با کمتر از حداقل تراکم تعیین شده با نظر شورای برنامه‌ریزی استان، بلامانع است.

تبصره ۲) دامنه این استاندارد در مناطق و مدارس خاص استثنائاً در دوره ابتدایی از ۱۴ تا ۲۶ و در دوره متوسطه اول و متوسطه دوم از ۱۶ تا ۲۸ و در هنرستان‌ها از ۱۲ تا ۱۸ قابل تغییر خواهد بود ولی در هر صورت و تحت هیچ شرایطی تراکم دانش‌آموزان در کلاس درس نباید از حداکثر تعیین شده تجاوز کند.

تبصره ۳) میانگین تراکم دانش‌آموزی هر استان در سه سطح «۱.کلان‌شهرها، ۲. شهرهای متوسط و ۳. شهرهای کم جمعیت و روستاها» جدا از یکدیگر تعیین و محاسبه خواهد شد؛ بنابراین در محاسبه این شاخص باید به نحوی عمل شود که میانگین هیچ‌یک از سطوح تعیین شده بر دیگری تأثیر نداشته باشد.

تبصره ۴) این شاخص به صورت ترکیبی «دانش‌آموز ـ کلاس درس دایر» در سه سطح «۱.کلان‌شهرها، ۲. شهرهای متوسط و ۳. شهرهای کم جمعیت و روستاها» به صورت جدا از هم محاسبه خواهد شد؛ بنابراین در محاسبه این شاخص به ویژه برای جذب و تأمین منابع انسانی باید به نحوی عمل شود که هیچ‌یک از سطوح تعیین شده بر دیگری تأثیر نداشته باشد؛ به این معنی که در مناطق روستایی و شهرهای کم جمعیت به جای محاسبه صرف شاخص «نسبت دانش‌آموزان به کارکنان آموزشی»، شاخص «نسبت به کلاس درس دایر به معلم» با احتساب حداقل تراکم مطلوب، مبنای محاسبه خواهد بود.

* آیا تراکم کلاس درس بر کیفیت تحصیل تأثیر دارد؟

خانواده‌ها و مسؤولان امور آموزش و پرورش همواره سعی بر این دارند که موجبات پیشرفت تحصیلی کودکان و نوجوانان را فراهم کنند و از پس هر نوع مانعی در این راه برآیند؛ بی‌تردید کودکان امروز در آینده، مسؤولیت امور مختلف جامعه را بر عهده خواهند داشت بنابراین هر چه اکنون از توان علمی و تحصیلی بالاتر برخوردار شوند، بیشتر و بهتر از عهده انجام وظایف آینده برخواهند آمد.

از اقداماتی که مسؤولان آموزشی بسیاری از جوامع در چند دهه اخیر در این زمینه انجام داده‌اند کاستن از تراکم دانش آموزان در کلاس‌های درس بوده است؛ پژوهش‌هایی نیز در این زمینه انجام شده است که یکی از این پژوهش‌ها توسط وحید مهربانی استادیار دانشگاه تهران انجام شده است که در شماره ۱۳۵ فصلنامه علمی ـ پژوهشی تعلیم و تربیت وابسته به وزارت آموزش و پرورش به چاپ رسیده است.

۲ اعتقاد در خصوص تأثیر تراکم دانش‌آموزان بر کیفیت یادگیری وجود دارد. گروهی عقیده دارند که افزایش تراکم دانش‌آموزان در آموزش اخلال ایجاد می‌کند و باعث کاهش کیفیت آموزش و یادگیری می‌شود و در مقابل، عده‌ای دیگر معتقدند که افزایش اندک تعداد دانش‌آموزان، تأثیر منفی بر یادگیری نمی‌گذارد بلکه حتی ممکن است با ایجاد جوّ رقابت بیشتر میان آن‌ها، کیفیت تحصیلی نیز بهبود یابد.

برای انجام این پژوهش، ۱۲۹۴ نفر از دانش‌آموز پایه‌ چهارم مدارس عادی دولتی همه‌مناطق شهر تهران، مورد بررسی قرار گرفتند و اطلاعات آنها و خانواده‌هایشان از طریق پرسشنامه جمع‌آوری شد که اطلاعات به دست آمده، با استفاده از روش‌های آماری تحلیل شدند.

نتایج این مطالعه در شهر تهران نشان داد که تراکم دانش‌آموزان هیچ اثر معناداری بر عملکرد تحصیلی آن‌ها ندارد. شاید در نگاه اول، کلاس متراکم‌تر کار را بر معلمان سخت‌تر کند، اما براساس این یافته‌ها باید گفت که این موضوع خللی در یادگیری دانش‌آموزان ایجاد نمی‌کند.

یافته‌های این پژوهش مشخص کرد که تراکم دانش‌آموزان در کلاس اثری معنادار بر معدل نمرات و نمره‌ ریاضی آن‌ها ندارد. در مقابل، خانواده بر کیفیت تحصیلی فرزندان تاثیر بیشتری دارد. مثلاً وجود پدر در خانواده، تحصیلات والدین، درآمد خانواده و تغذیه با شیر مادر اثر مثبت بر کیفیت آموزش دارند و فقدان پدر به دلیل فوت و بزرگ بودن خانواده، دارای اثر منفی هستند.

این پژوهش را می‌توانید از اینجا دانلود کنید.

علی‌رغم این تحقیق، برخی معلمان نظرات دیگری دارند؛ خانم رضاپور یکی از معلمان دوره ابتدایی در این خصوص گفت: «دانش‌آموزان در کلاس کم‌جمعیت‌تر موفق هستند چرا که امکان مطرح کردن پرسش‌های خود و همچنین پاسخگویی از سوی معلم وجود دارد؛ از سوی دیگر معلم نسبت به دانش‌آموزان شناخت بیشتری خواهد داشت و فرصت بیشتری برای تعامل با آنها فراهم خواهد بود».

وی ادامه داد: «معلمی که شاگرد کمتری دارد، تمرکز بیشتری روی شاگردانش خواهد داشت؛ تصور کنید معلمی ۱۵ شاگرد و معلم دیگری ۴۵ شاگرد دارد؛ آیا واقعا توجه و رسیدگی معلم در هر دو کلاس نسبت به دانش‌آموزانش یکسان است؟»

این معلم افزود: «آنچه مسلم است معلم در فضایی که دانش‌آموز کمتری دارد، فرصت بیشتری برای بازتکرار مطالب و کنترل و نظارت دانش‌آموزان دارد و همه اینها در آموزش مؤثر است و میزان موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان موثر است».

* راه‌حل مشکل تراکم دانش‌آموزی چیست؟

حکیم‌زاده معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش معتقد است که با اعمال قوانین یعنی همان مصوبه نشانگرهای ارزشیابی نظام آموزش و پرورش و استانداردهای آن، مشکل حل می‌شود. 

حکیم‌زاده در این خصوص اظهار کرد: «ما ظاهراً کمبود نیروی انسانی نداریم اما از جهت واقعی اگر بخواهیم استاندارد تراکم را رعایت بکنیم، مابه‌التفاوت آنها کمبود معلم می‌شود؛ علاوه بر آن، آیا این معلمان آموزش‌های لازم را دیدند؟ آیا رشته مرتبط را دارند؟ آیا آمادگی لازم برای حضور در کلاس‌های درس را دارند؟ اینجاست که یکی از مهم‌ترین مسائل عدالت آموزشی ما آشکار می‌شود». 

ما ظاهراً کمبود نیروی انسانی نداریم اما از جهت واقعی اگر بخواهیم استاندارد تراکم را رعایت بکنیم، مابه‌التفاوت آنها کمبود معلم می‌شود

وی افزود: «ممکن است عدالت آموزشی را خیلی خوب در فرصت دسترسی به آموزش فراهم کردیم؛ همه دانش‌آموزان که آمارشان را می‌دهیم به مدرسه می‌روند و این دستاورد کمی نیست با تنوع جغرافیایی کشور و پراکندگی جمعیت که داریم و یکی از دستاوردهای بسیار ارزشمند نظام جمهوری اسلامی ایران است که علی‌رغم تمام فشارها و تحریم‌های بین‌المللی حتی برای یک کودک هم مدرسه دایر کرده است اما واقعاً این پایان کار نیست بلکه این شروع کار است و اینکه ما بتوانیم استانداردها را در همه جا رعایت کنیم و همه دانش‌آموزانی که به مدرسه می‌روند، بتوانند شرایط یادگیری برابر داشته باشند، موضوع بسیار مهمی هست».

حکیم‌زاده تصریح کرد: «این تراکم بالا معمولاً در چه مدارسی است؛ در مدارس خاص که این مشکل را ندارید بلکه در مدارس دولتی در مناطق کمتر برخوردار اتفاق می‌افتد؛ تراکم دانش‌آموز، بالا می‌رود و امکان حمایت خانواده به دلیل مسائل اقتصادی و اجتماعی، کاهش پیدا می‌کند و راهش این است که یک معلم مجرب با انگیزه‌ای را برای رفع این کمبودها و برای جبران آن کاستی‌ها سر کلاس بفرستیم ولی متأسفانه سازمان اداری و استخدامی بر اساس محاسبه میانگین کل، نه آن مصوبه، نیروی انسانی را برآورد می‌کند و در نهایت ردیف استخدامی خیلی کمتر از نیاز واقعی ما در دوره ابتدایی است و آن نگاه تخصصی اصلا در نظر گرفته نمی‌شود». 

وی گفت: «از نظر نیروی انسانی درخواست ما این است که مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش و سند تحول بنیادین مبنای کار قرار گیرد و کار تخصصی در دوره ابتدایی لحاظ شود و در این صورت ما می‌توانیم به سمت عدالت آموزشی واقعی حرکت کنیم». 

آنچه در مصوبات مورد تأکید قرار گرفته است، در عمل مشاهده نمی‌شود و حاکی از آن است که دستگاه تعلیم و تربیت باید برای این موضوع اندیشه و برنامه‌ریزی کند؛ قوانین خوبی برای اجرا وجود دارد اما چه سود که آنها به مرحله اجرایی شدن نمی‌رسند.