موسیقی ایران مدیون محمود کریمی است+فیلم

به گزارش حلقه وصل: اولین نشست فصل پنجم «آهات» در سال ۱۴۰۳ با موضوع «موسیقی هیأت» با حضور محمود کریمی، سعید حدادیان، مصطفی منتظری و ساعد آذری برگزار شد.

کتاب دوره اول آهات، منتشر شد
در ابتدای این نشست محمدمهدی سیار دبیر علمی اظهارداشت: نشست‌های تخصصی آهات با همکاری مرکز تخصصی احیاء امر و گروه فرهنگ و هنر دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام) برگزار می‌شود. فصل اول آهات در دوران کرونا برای نقد و بررسی هیأت‌ها و مجالس عزاداری محرم و همچنین تحلیل و پالایش محتوای اشعار و نوحه‌ها برگزار شد که در قالب ۱۲ نشست به‌صورت مجازی بود. 

وی افزود: با پیاده‌سازی مباحث نشست‌ها و تدوین آنها، کتابی با عنوان «از مرثیه تا فریاد - تحلیل هنری و اجتماعی عزاداری‌های محرم و صفر ۱۳۹۹» به چاپ رسیده است. علاقه‌مندان می‌توانند آن را از این لینک تهیه کنند. https://B2n.ir/g98341

آهات دوم و سوم به محرم و فاطمیه پرداخت
سیار گفت: در سال ۱۴۰۰ همکاری سه‌جانبه‌ای برای برگزاری پروژه «آهات» صورت گرفت. این پروژه با محوریت گروه فرهنگ، هنر و رسانه دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام) و همکاری مرکز تخصصی احیاء امر و خبرگزاری فارس برنامه‌ریزی و برگزار شد. این سلسله نشست‌ها با حضور ۱۲ تن از مداحان اثرگذار یا یکی از دست‌اندرکاران تولید محتوای آنها، در بازه زمانی پاییز و زمستان ۱۴۰۰ و با محوریت تحلیل هنری و اجتماعی عزاداری‌های محرم ۱۴۰۰ صورت پذیرفت.

دبیر علمی نشست‌های آهات گفت: دوره سوم آهات باتوجه‌به فضای خاص جامعه در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ و مسئله‌شدن موضوعات مربوط به «بانوان» جمع‌بندی نهایی بر برگزاری این نشست‌ها با محوریت نقد و بررسی نوحه‌ها و کنش‌های اجتماعی و فرهنگی مداحان و هیأت‌های پرمخاطب کشور در ایام فاطمیه صورت گرفت.

وی افزود: پس از مشورت با اساتید و صاحب‌نظران و سنجش و ارزیابی کارشناسان دوره‌های پیشین و برنامه‌ریزی‌های لازم، سومین دوره این نشست‌ها در بازه‌ بهمن و اسفند سال ۱۴۰۱ برگزار شد. در دوره بعد، ایده‌ برگزاری جلساتی با این سیاق برای «شاعران» آیینی‌سرا شکل‌ گرفت و فصل چهارم این نشست‌ها با رویکرد بررسی و نقد آثار نوحه‌سرایان به‌خصوص پیشکسوتان برگزار شد. 

۱۰ موضوع هیأت و مداحی بررسی می‌شود
سیار تصریح کرد: پنجمین فصل آهات با رویکرد بررسی موضوعات مبتلابه هیأت برگزار خواهد شد که متفاوت از دوره‌های گذشته است و صرفاً حول بررسی آثار یک مداح و هیأت نیست. این موضوعات، موارد و مطالبی خواهد بود که در هیأت‌ها مورد چالش و سؤال است. در هر جلسه یک یا دو نفر از مداحان به عنوان کارشناس اجرا، به طرح بحث خواهند پرداخت و متناسب با موضوع جلسه، از کارشناسان موسیقایی، ادبی، اجتماعی، هنری، معارف اسلامی و... هم دعوت به عمل خواهد آمد.

علاقه ویژه حاج قاسم به محمود کریمی
سعید حدادیان در این نشست با بیان اینکه مبانی اعتقادی در خاندان حاج محمود کریمی ریشه دارد اظهارداشت: مادر حاج محمود در فضای خیریه و ستایشگری فعالیت‌های بسیاری دارد. پدرش هم پاسدار امام بود و به شهادت رسید. برادر او هم شهید شد و پیکرش بعد از سال‌ها بازگشت. در این خاندان ستایشگری ریشه‌دار است.

وی با اشاره به اینکه حاج قاسم سلیمانی مداحان را بسیار دوست داشت اما به حاج محمود کریمی عشق و ارادت ویژه‌ای داشت تصریح کرد: محمود کریمی از کودکی می‌خواند و از همان سن از استادان بسیاری بهره برد و در جوانی آن محفوظات و آموزش‌ها در او رشد پیدا کرد و شکوفا شد.

اثر تسلط بر مقامات قرآنی در مداحی
این مداح اهل بیت با بیان اینکه دو شاخصه عقل و هوش در حاج محمود کریمی بسیار بالاست که باید مورد بررسی قرار گیرد گفت: ممکن است افرادی صدای خوبی داشته باشند اما عقل لازم برای استفاده از این صدا را نداشته باشند. صدای حاج محمود کریمی دارای قابلیت‌های بسیاری است که اگر در هر حوزه‌ای مورد استفاده قرار می‌داد جزو بهترین‌ها قرار می‌گرفت. او در خوانش و تلاوت قرآن کریم هم استاد است.

وی ادامه داد: در سال ۱۳۷۴ در مسجدالحرام حاج محمود کریمی قرآن می‌خواند و تمام اعراب دور او جمع شده بودند تا بشنوند. کمتر قاری‌ای داریم که حاج محمود کریمی نتواند سبک او را بخواند. در حوزه تجوید و قرائت او کار کرده است. دانستن مقامات قرآنی موجب شده است که بتواند در مداحی تسلط بسیاری داشته باشد و دستگاه‌های مختلف آوازی را ارائه کند. باید بدانیم که تلاوت قرآن و ستایشگری از هم جدا نیستند.

حدادیان پیشنهاد داد: زندگی قرآنی حاج محمود کریمی بررسی شود و تأثیر اساتید او مانند استاد اربابی موردمطالعه قرار گیرد.

سیار در این بخش از برنامه گفت: یکی از ارکان موفقیت و حفظ پیشروبودن محمود کریمی تمایز او در تسلط و استفاده از موسیقی نسبت به دیگر مداحان است.

تمایزبخشی محمود کریمی به موسیقی مداحی
حدادیان در بخش دیگر سخنان خود با بیان اینکه حاج محمود کریمی خود اهل شعر است و شعر می‌سراید و این توانایی به او در موسیقی و خواندن کمک بسیاری می‌کند گفت: او علاوه بر موسیقی قرآن در حوزه موسیقی کلاسیک ایران هم بسیار کار کرده و دقت نظر دارد. او در احیاء و ارتقای موسیقی پاپ در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام هم اثرگذار است.

حدادیان با بیان اینکه باید دوران قبل از حاج محمود کریمی و بعد از او را از لحاظ موسیقی مداحی متمایز دانست و بررسی کرد گفت: او زحمت اساسی در این حوزه کشیده است که باید گفت کار بقیه را هم زیاد کرده است. در دهه ۶۰ و ۷۰ ما تنها یک آهنگ آماده می‌کردیم و طبق آن ۱۰ نوحه برای ۱۰ شب می‌گفتیم و می‌خواندیم حتی برخی از اساتید با یک سبک ۵ سال یا ۱۰ سال می‌خواندند.

وی افزود: درگذشته اساتیدی مانند مرحوم آرام یا مرحوم مهدی خرازی ملودی می‌گفتند. آنها به موسیقی منطقه یا کلاسیک تسلط داشتند اما نمی‌دانستند چه دستگاهی می‌گویند.

پیشنهادی برای نوآموزان مداحی
حدادیان افزود: حاج محمود کریمی مانند استاد سازگار که دنیای شعر در هیأت را متفاوت کرد و کتاب‌های او چهار نسل را اداره می‌کند، توانست موسیقی مداحی را متحول کند. اگر کسی بخواهد می‌تواند با استفاده از همین ملودی‌هایی که حاج محمود کریمی ساخته است، جلسات خود را اداره کند. یک نوآموز و مداح حرفه‌ای می‌تواند نوحه‌های محمود کریمی از دهه ۸۰ را بخواند بدون اینکه نیاز به نوآوری داشته باشد.

حاج محمود کریمی، محتشم را احیا کرد
این مداح اهل‌بیت افزود: حاج محمود کریمی با حفظ سنت‌ها، دنبال نوآوری رفت و این یک اصل مهم در کار اوست. در نسل ما محتشم خوانده نمی‌شد اما حاج محمود کریمی محتشم را احیا کرد و آن را در منبر و مرثیه واحد زمینه و شور خواند تا احیا شود. اجراهای او به‌قدری زیبا بود که زیبایی‌های محتشم هم عیان شد و دیگران هم سراغ او رفتند. امسال شنیدم که حاج حسن خلج در ترکیه، دو شب محتشم خوانده است. 

وی ادامه داد: نوحه «گفت ای گروه» یک شعر قدیمی بود که حاج محمود کریمی آن را احیا کرد، او اگر در نوآوری حرکتی هم کرد کسی نتوانست به گرد پایش برسد و حتی کار را هم خراب کردند. حاج محمود شعر کلاسیک، نئوکلاسیک، نیمایی، سپید و ... خوانده است و حتی نثر شهید آوینی را هم در نوحه خواند که یک تعلیم و تربیت بود و مخاطب را به سید اهل قلم ارجاع می‌داد. در روز عرفه سال ۱۳۷۴ او ۷۰ بیت شعر از پروین اعتصامی در مکه خواند. 

فرصتی که محمود کریمی برای دیگر مداحان ایجاد کرد
حدادیان با اشاره به اینکه حاج محمود کریمی یک کار مهم انجام داد و آن همین بود که نوحه‌های کششی که در گذشته در خواندنش نیاز به نفس بود را تغییر داد گفت: او با هوش و عقل خود، تمپوی کار نوحه را تغییر داد و در ریتم بستری ایجاد کرد تا خواننده هم بتواند نفس بکشد و هم صدای سینه زنی شنیده شود و هم موجب جاافتادن نوحه شود.

این مداح اهل‌بیت ادامه داد: او در آغاز دهه هشتاد، زبان عربی را با لهجه آموخت و در آن زمان واحد به زبان عربی می‌خواند که موجب استقبال عرب‌زبانان بود. او در ۵۰ سالگی نوحه به لهجه شیرازی در ۳۵ سالگی نوحه با موسیقی هرمزگان و بوشهر خواند و اخیراً هم یک نوحه با لهجه دیلمان خواند.

در نوآوری باید اتصال به سنت داشت
سیار در این بخش از برنامه اظهار داشت نکته مهمی که در سخنان حاج سعید حدادیان در خصوص حاج محمود کریمی بود، این است که در نوآوری باید اتصال به سنت داشت که این امر اجازه نمی‌دهد نوآوری شما را به ورطه نامضمون کشد و اجازه نمی‌دهد پایداری به سنت هم شما را در نسل خاصی حفظ کند. حاج محمود کریمی اتصال نسل‌ها را به دست آورده است. 

هر مضمونی باید با ملودی خاص ارائه شود
ساعد آذری کارشناس موسیقی در این برنامه با بیان اینکه حاج محمود کریمی نیم قرن است که در حوزه ستایشگری فعال است اظهار داشت: او سال‌ها تلاش کرده است که قلوب مردم را به اهل‌بیت نزدیک کند. برای بررسی هر نوت موسیقی و صدایی باید زیر و بمی صدا، کشش صدا و سکوت، شدت صدای نت‌ها و رنگ یا تمبر صدا مورد بررسی قرار گیرد. یک مداح زمانی که می‌خواند باید فرکانس صدایش با نت‌های موسیقی مشکلی ایجاد نکند مداح باید صداها را کوک بخواند. نسبت‌ها را رعایت کند. او باید از کنار هم قرار دادن نت‌ها، دستگاه‌های مختلف را در مداحی استفاده کند. او باید تسلط لازم را داشته باشد تا بداند برای ارائه چه مضمون و مفهومی باید چه ملودی انتخاب کند.

بر حدود ۳۰۰ گوشه موسیقی تسلط دارم
محمود کریمی در این بخش از برنامه با اشاره به اینکه من اهل مشورت هستم و در حوزه فرم و محتوا افراد بسیاری مانند داوود کریمی و حاج حسین پنجه شاهی را طرف مشورت خودم قرار می‌دهم اظهارداشت: در محرم امسال نوحه‌ای خواندم با این مطلع که «کی ببینیم همو،کجا ببینیم همو». این نوحه را خودم سروده بودم که ابتدایش این‌گونه بود: «کی ببینیم تو رو، کجا ببینیم تو رو» اما وقتی مشورت گرفتم به من گفتند که این یک نگاه از بالا به پایین دارد و خطاست برای همین آن را اصلاح کردم. آنچه در دوران کرونا به عنوان خیابان‌گردی از من دیده شد، جرقه اولیه‌اش توسط داوود کریمی بود. شعرِ «گفت ای گروه» را هم داوود به من پیشنهاد داد.

وی با اشاره به اینکه در دهه اول محرم برای هر شب نوحه‌های زمینه واحد شور و جفت تولید می‌شود که در مجموع ۴۴ نوحه و ملودی تولید می‌شود، گفت: من گوشه‌های دستگاه‌های مختلف موسیقی را حفظ کردم و حدود ۳۰۰ گوشه را تسلط دارم اما زمانی استاد بنان را بررسی کرده بودند و اعلام کردند که او ۱۵۰۰ گوشه موسیقی بلد است.

مداحان، قرآن گوش دهند
محمود کریمی با بیان اینکه ما باید سلاح دیگران را بشناسیم گفت: به طور مثال موسیقی که در غرب مورد استفاده قرار می‌گیرد باید مورد بررسی و تحلیل ما قرار گیرد تا سلاح دست آنها را بشناسیم. در ملودی‌ها اگر بخواهیم خود را گیر بیندازیم کار درست نمی‌شود باید تمرین داشت. پیشنهاد می‌کنم مداحان قرآن گوش دهند و خودشان هم قرآن بخوانند.

این مداح اهل‌بیت با بیان اینکه قرآن خودش حجاب‌ها را کنار می‌زند گفت: من هرچه یاد گرفتم از قرآن بوده است. استاد من ابتدا پدر و مادرم بودند. استاد قال من حاج مرتضی طاهری و استاد حال من حاج منصور ارضی است اما استاد اصلی من در خادمی و نوکری کسی است که شاید کمتر بشناسید و آن حاج حسن آهن‌سازان است.

وی گفت: کسی که می‌خواهد مداح شود باید بر دستگاه‌های موسیقی تسلط داشته باشد اما خود من در تلاش هستم که دستگاه‌های موسیقی را فراموش کنم زیرا کار من را سخت کرده است. در عالم نوکری، امام حسین علیه‌السلام اجازه نمی‌دهد کاری که دلت می‌خواهد را انجام دهی. اگر از مداحی در روستاها و دهات‌های دورافتاده سؤال کنی می‌خواهی به کجا برسی می‌گوید می‌خواهم مانند حاج سعید حدادیان یا حاج محمود کریمی شوم اما اگر از ما سؤال کنی می‌گوییم می‌خواهیم مداح یک روستا شویم که هیچ‌کس ما را نشناسد. 

کریمی با بیان اینکه زیارت کربلا خودش یک حجاب است گفت: برخی تصور می‌کنند که همه چیز کربلاست و وقتی به کربلا می‌رسند، همه‌چیزتمام می‌شود. امام حسین علیه‌السلام کسی را دوست دارد که شبیه خودش شود ما در زیارت هم عادت اشتباهی داریم؛ در نجف به‌قدر یک سلام کردن می‌مانیم و مستقیم به کربلا می‌رویم؛ در حالی که باید برعکس باشد، کربلا حجاب ایجاد می‌کند اما نجف حجاب‌ها را کنار می‌زند.

در این بخش از برنامه سیار با طرح یک سؤال اظهار داشت: چه نغمه‌هایی با دستگاه امام حسین علیه‌السلام تناسب دارد آیا هر نغمه‌ای را می‌توان در مجالس امام حسین علیه‌السلام خواند؟

برای نغمه‌سازی باید به ارزش کلام توجه کرد
محمود کریمی با اشاره به اینکه در میدان امام حسین شعری می‌خواندم که کلمه «اسرائیل» در آن بود در زمان نغمه‌سازی دلم نمی‌آمد روی این کلمه وقت بگذارم و نغمه‌ای برایش بسازم اظهارداشت: برای نغمه‌سازی باید به ارزش کلام توجه کرد. کسی که در دانشگاه مکانیک می‌خواند با کسی که در مکانیکی کار می‌کند تفاوت دارند وقتی که فرد برای شاگردی وارد مکانیکی می‌شود استاد به او می‌گوید که ابتدا کاربراتور را بشوید و سپس پیچ‌های آن را باز کند و ببندد. این کار برای آن است که او به‌مرور بداند چه پیچی نیازمند چه آچاری است تا در مراحل بعدی با یک نگاه‌کردن اندازه‌های آن را بشناسد. یک شاعر و مداح هم آن‌قدر باید کار کنند تا دستشان در جعبه کلمات که می‌رود بتوانند کلمات و ملودی مناسب را انتخاب کنند. 

این مداح اهل بیت افزود: حاج سعید حدادیان یک مثنوی دارد که سال‌هاست روی آن کار می‌کند مطلع آن این است «مست مستم مست مستم مست مست، مست صهبای الستم، مست مست». این‌قدر دستش باز است که توانسته سال‌ها این مثنوی را ادامه دهد و کلمات و مضامین مختلف را در آن مورداستفاده قرار دهد. اگر این تلاش و تسلط صورت گیرد، در جای جای خواندن هم نغمه به دنبال آنها می‌آید.

توصیه جالب حاج محمود برای مداحان جوان
وی اضافه کرد: به مداحان پیشنهاد می‌کنم در ماه رمضان که می‌خواهند قرآن بخوانند، سراغ سوره‌هایی بروند که کمتر می‌خوانند. در روان‌خوانی این سوره‌ها کلمه جلوتر را موردتوجه قرار دهند یعنی همیشه در خواندن ۴ ثانیه جلوتر باشند در این حالت نغمه‌های بهتری در اختیار آنها قرار می‌گیرد. حجم صدا و نوت صدا مثل آرامش و آسایش است، هرجا آن یکی بالاتر رفت دیگری باید پایین‌تر بیاید، باید روی این موضوع تلاش و تمرین داشته باشند تا میزان آن در صدایشان مشخص شود.

کریمی با بیان اینکه از ساخت آهنگ برای مداحی خسته شده‌ام گفت: تمام مداحی‌ها و نوحه‌های گذشته را می‌توان با موسیقی جدید خواند. سکوت در خواندن خودش موسیقی است. در فضای حماسی خوانی مداحانی چون حسین طاهری، میثم مطیعی، مهدی رسولی، سیدرضا نریمانی و غیره حضور دارند که رجزخوانی می‌کنند و کارشان هم بسیار خوب است نیاز نیست من در این حوزه‌ها وارد شوم و کار خود را چیز دیگری می‌دانم.

سعید حدادیان در این بخش با بیان اینکه از برخی از صحبت‌های حاج محمود کریمی اعلام بازنشستگی از بخش‌هایی از مداحی شنیده می‌شود آیا موافق این امر هستید که جمعیت حاضر نسبت به این اتفاق اعلام مخالفت کردند.

وی ادامه داد: مقام معظم رهبری چند سال پیش فرمودند که تمام دستگاه‌های موسیقی حلال است و نباید با شعرهای حرام آن را خراب کرد.
نباید لشکر امام‌حسینی‌ها را کم کنیم.

ساعد آذری در بخشی از سخنان خود اظهار داشت: رنگ یا تمبر در صدای هر کسی متفاوت است و در نوع خواندن هر فرد هم تفاوت ایجاد می‌کند. برخی از مداحان با اگزوزی‌خوانی موجب می‌شوند که تسلط روی صدای خود را از دست بدهند این طیف از مداحان باید روی موسیقی کار بیشتری کنند.

محمود کریمی در این بخش از سخنان آذری اظهارداشت: ابتدا باید بدانیم که صدای ما هر چقدر هم در این کره خاکی قشنگ باشد یک صدم صدای حضرت علی اکبر علیه‌السلام فرزند امام حسین علیه‌السلام نیست و باید به ایشان بگوییم این بی‌صدایی ما را بخر. از سوی دیگر باید بگوییم ممکن است فردی پای منبر من جرقه‌ای در زندگی‌اش نخورد اما در جلسه مداح دیگری که شما در مورد نوع خواندن آن گفتید این جرقه برای او ایجاد شود نباید لشکر امام‌حسینی‌ها را کم کنیم. 

در خواندن هرکس زیبایی‌هایی وجود دارد که به آن باید پرداخت
این مداح اهل بیت با بیان اینکه بالاترین بغض نسبت به یک نفر انکار اوست گفت: یکی از دردهای امیرالمؤمنین انکار اهل بیت در زمان ایشان بود. در خواندن هرکس زیبایی‌هایی وجود دارد که به آن باید پرداخت. نباید با اصطلاحاتی مانند اگزوزی‌خوانی و غیره جوانان را از مداحی زده کرد باید زیبایی‌های کار آنها را گفت. لشکر امام‌حسینی‌ها را نباید کم کرد.

حدادیان تصریح کرد: باید جذابیت‌های کار حاج محمود کریمی را بیان کرد و با رساندن اخبار آن به جوان‌ترها آنها را ترغیب کرد تا از او الگو بگیرند. ما باید در دستگاه سیدالشهدا تشویق کنیم. گاهی افراد با یک تلنگر جذب می‌شوند. برای گفتن عیوب دیگران همیشه فرصت هست باید به فکر جانشین پروری باشیم.

باید شاگردپروری کرد
مصطفی منتظری کارشناس حوزه موسیقی در بخش بعدی این نشست با بیان اینکه روزی از حاج محمود کریمی سؤال کردم چرا شاگردپروری نمی‌کند اظهار داشت: ما نقصان مدل‌سازی و نوآوری داریم و همه می‌پرسند، چطور باید مثل حاج محمود کریمی و یا حتی بهتر از او شویم، امثال حاج محمود کریمی‌ها در آینده باید بیایند و حتی بهتر از او باید بیاید. اگر روزی اکبر ناظم در اوج بود و امروز حاج محمود کریمی در اوج است، بعد از او هم باید نفرات دیگری بیایند.

وی با اشاره به اینکه برای الگوسازی و مدل‌سازی از یک فرد باید با او زندگی کرد اظهارداشت: موسیقی در هنر تخصصی مداحی یک سیمای کلی دارد؛ ابعاد معنوی و اخلاقی، ابعاد تمدنی و گفتمانی، دانش‌ها و مهارت‌ها سیمای کلی موسیقی در هنر مداحی است. ما در هیأت نیاز داریم، موسیقی را بشناسیم، تولید کنیم و ارائه کنیم و این کاری است که حاج محمود کریمی روی آن تسلط بالایی دارد.

موسیقی ایران مدیون مجاهدت‌های هنرمندانه حاج محمود کریمی است
منتظری با بیان اینکه محمود کریمی نشان داد ظرفیت موسیقی حلال برای هیأت چقدر وسیع است اظهار داشت: محمود کریمی نجات‌بخش موسیقی هیأت و حتی فراتر از آن موسیقی ایران است. او فصل جدیدی از موسیقی ایران را ارائه کرد و آبروی موسیقی هیأت در جهان است. تاریخ موسیقی هیأت را باید از نوحه‌های حاج محمود کریمی بررسی مجدد کرد.

این کارشناس موسیقی با بیان اینکه حاج محمود کریمی میراث گذشته را ارزش‌افزوده داد و برای زمان حال و بلکه آینده مجسم کرد گفت: موسیقی ایران مدیون مجاهدت‌های هنرمندانه حاج محمود کریمی است.

عضو هیأت علمی دانشگاه گرگان همچنین به ارائه بحث خود پیرامون «طرح و نقشه کلی اسلام برای موسیقی هیأت» پرداخت و پس از بیان مقدمات و نگاهی کلی به هنر مداحی، ابعاد الگو و نقشه راه شناخت، تولید و ارزیابی موسیقی هیأت و چالش‌های آن را بررسی کرد. 
در مداحی نباید دعوت به خود کنیم

محمود کریمی در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به اینکه در خواندن و مداحی باید دعوت به موضوع کرد و نباید دعوت به خود کرد اظهار داشت: باید تلاش کنیم خود را ناچیز بدانیم. باید واقف به فقر خود باشیم و احساس نیاز کنیم. باید توکل کرد و دنبال علم رفت باید دستگاه‌های موسیقی را بشناسیم و حتی موسیقی دنیا را بشناسیم البته این به معنای کپی‌کردن از آنها نیست. من برای سرودن نوحه و ساخت ملودی تلاش بسیاری کردم و گاهی نوحه‌ای که گفتم بر اساس حالی بوده است که داشته‌ام؛ این همه شهد و شکر کز سخنم می‌بینید، اجر صبری است که داشته‌ام.