جنگ روایت‌هــا به مـاجرای صفین رسید

حلقه وصل: سلاطین سریال‌سازی در ماه رمضان مصر و سوریه هستند و در سال‌های اخیر این عرصه به جایگاهی برای نزاع بین گروه‌های مختلف سیاسی، فکری، فرقه‌ای و مذهبی هم تبدیل شده است. شیوخ خلیج‌فارس برای نقش‌آفرینی در این عرصه تلاش‌های زیادی در سال‌های اخیر انجام داده‌اند اما آنها فاقد یک صنعت پررونق هنری و هنرمندان برجسته هستند و اگر قرار باشد ابعاد یک پروژه از حد به‌خصوصی بالاتر برود، ناچار به استخدام عوامل خارجی با پول‌های کلان می‌شوند. از نمونه‌های این نزاع سیاسی و فکری در عرصه سریال‌سازی می‌توان به مجموعه‌هایی اشاره کرد که عربستان‌سعودی و کویت ساختند تا در آنها رابطه اعراب و اسرائیل را عادی جلوه بدهند و در مقابل همان سال مصری‌ها سریال «النهایه» را ساختند که پایان عمر رژیم‌صهیونیستی را وعده می‌داد. امسال عربستان‌سعودی دست به عمل چالش‌برانگیزی زد و مثل همیشه از آنجا که هنرمندانی بومی برای انجام کاری در این سطح ندارد، از عوامل مصری و سوری و تونسی و اردنی و فلسطین برای انجام آن بهره گرفته است. سعودی‌ها یک سریال تاریخی ساخته‌اند به نام معاویه بن ابی‌سفیان که با بودجه ۱۰۰ میلیون دلاری در تونس جلوی دوربین رفت و پرهزینه‌ترین مجموعه تلویزیونی جهان عرب تابه‌حال است. موضوع سریال -همان‌طور که از نامش پیداست- زندگی معاویه، اولین خلیفه اموی و فرزند ابوسفیان و هند بنت عتبه، معروف به هند جگرخوار یا همان آکلةُ الاکباد است. اعلام خلافت معاویه در شامات را بسیاری از مسلمانان آغاز افتراق و شکاف درصفوف مسلمین می‌دانند و ورود ثناگویانه به روایتی از زندگی او می‌تواند چالشی مذهبی در جهان اسلام پدید بیاورد که همان شکاف‌ها و افتراق‌ها را دوباره زنده کند. سعودی‌ها تابه‌حال سرسخت‌ترین مخالفان ساخت فیلم و سریال درباره تاریخ صدر اسلام بودند آنها هم با ساخت فیلم «الرساله» به کارگردانی مصطفی عقاد مخالفت کردند و هم هنگام ساخت فیلم «محمد رسول‌الله(ص)» مجید مجیدی تا توانستند سر راه ساخت آن مانع‌تراشی کردند. بهانه آنها در تمام این سال‌ها حرمتی بود که برای نمایش چهره صحابه پیامبر قائل می‌شدند ولی هنگام ساخت فیلم مجیدی اعلام موضعی کردند که‌ انگیزه اصلی‌شان از این مانع‌تراشی‌ها را روشن می‌کرد. آنها گفتند ایرانی‌ها می‌خواهند تصویر سیاهی از گذشته عربستان نمایش دهند. با این موضع‌گیری مشخص شد که حکومت سعودی از آن رو با ساخت هر فیلم یا سریالی درباره پیامبر اسلام مخالف است که از نمایش زندگی، رسوم و مناسبات عرب جاهلیت می‌هراسد. حالا آنها خودشان برای ساخت مجموعه‌ای راجع‌به صدر اسلام وارد میدان شدند اما بخش اعظم کار در خارج از مرزهای عربستان روایت می‌شود. تونس که میزبان فیلمبرداری این مجموعه است، چند روز پیش نمایش فیلم محمد رسول‌الله مجیدی در این کشور را ممنوع اعلام کرد. حالا در این سریال نه‌تنها چهره معاویه، بلکه چهره امیرالمومنین علی(ع) هم به‌تصویر درآمده و ایاد نصار بازیگر اردنی‌الاصل فلسطینی که قبلا نقش عمربن عبدالعزیز اموی و مأمون عباسی را هم بازی کرده بود، در این نقش ظاهر شده است. انتشار اخبار ساخت این سریال در شبکه MBC عربستان از همان اولین ساعات با واکنش‌های متعددی روبه‌رو شد، حتی رسانه عربی «خلیجی» در این باره نوشت: «نظر مقتدا صدر که به کمپانی سازنده فیلم می‌گوید «نیازی به جریحه‌دار کردن احساسات برادران مسلمان خود در شرق و غرب زمین ندارید»، نه‌تنها نماینده نظرات شیعه است، بلکه حتی اهل سنت هم حق را نزد علی بن ابی‌طالب -رضی الله عنه- و پیروان او (در مقابل معاویه) می‌بینند نه با معاویه. شیخ الاسلام ابن‌تیمیه -یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ تفکر سلفی- به‌روشنی این نظر را تایید می‌کند و می‌نویسد: «علی و یارانش از معاویه و یارانش بحق سزاوارتر و بحق نزدیکترند...» اما گردانندگان این کمپانی و عوامل مجموعه به‌طور مطلق سکوت کردند و هیچ پاسخی به این انتقادات نداده‌اند. پیش از این در سال ۲۰۱۰ میلادی کویت سریالی ساخت به نام «المعاویه والحسن والحسین» که بعدا به «الاسباط» تغییر نام داد و محمد العنزی درپی پاسخ به علمای ایرانی که معترض ساخت مجموعه بودند برآمد و هدف از ساخت این سریال را براساس اصل فرض حسن‌نیت میان صحابه و وجود توطئه یهود در ورای اختلافات آنان عنوان کرد. با توجه به چنین سابقه‌ای از نوع مواجهه عوامل یک سریال تاریخی- اسلامی با حساسیت مذاهب دیگر، سکوت مطلق عوامل سریال معاویة بن ابی‌سفیان شک و شبهه‌ها درباره مضمون آن را افزایش داده است. شاید هم با توجه به سیاست‌های جدید یک‌سری از شیوخ خلیج‌فارس درقبال اسرائیل، سریال معاویه قرار است پاک‌کننده چیزی باشد که الاسباط راجع‌به نقش یهودیان صدر اسلام در ذهن مخاطبانش کاشت. نکته شبه‌انگیز دیگر برخورد رسانه‌های رژیم‌صهیونیستی با این مجموعه است. یکی از شبکه‌های عبری گزارش تهیه‌شده توسط بی‌بی‌سی از این سریال را پخش کرد و پس از آن یک مفسر اسرائیلی ظاهر شد و به عربستان‌سعودی برای تولید این سریال تبریک گفت. 
وقایع این سریال حول‌محور شخصیت معاویه بن ابی‌سفیان خلیفه اموی می‌گذرد و روایتگر دوران نزاع‌های بزرگ در تاریخ عربی- اسلامی و کشمکش‌ها بر سر تصاحب خلافت پس از کشته شدن عثمان بن عفان و سپس شهادت حضرت علی بن ابی‌طالب می‌چرخد. پس از آن خلافت حضرت علی(ع) را امام حسن(ع) به‌دست می‌گیرد و روایت مجموعه به صلح آن حضرت و کناره‌گیری‌اش از قدرت می‌پردازد، چنانکه گزارش‌شده، داستان این مجموعه درنهایت به شهادت حسین(ع) در کربلا هم می‌رسد. 
پیش از اینکه سریال معاویه روی آنتن برود، با توجه به اینکه می‌دانیم در ۲۵ تا۳۰ قسمت یک‌ساعته ساخته شده و قرار است یک بازه زمانی ۳۰ ساله را که پر از التهابات گوناگون بوده پوشش بدهد، می‌شود به‌راحتی حدس زد که کیفیت و عمق کار به‌لحاظ دراماتیک چندان بالا نخواهد بود. درامی که بخواهد وقایع پرگره چنین سال‌هایی را در ۳۰ قسمت مرور کند، مثل برق و باد از کنار هر واقعه‌ای عبور می‌کند و نه فرصت خواهد داشت که به درون شخصیت‌ها برود، نه اینکه می‌تواند گرمای تاریخی وقایع را انتقال دهد. ظاهرا برای سفارش‌دهندگان سعودی همین زرق‌وبرق ۱۰۰ میلیون دلاری کفایت می‌کند و آنها به‌عنوان سفارش‌دهنده به جزئیات فنی و هنری اشرافی ندارند تا برآوردی از ضریب نفوذ یک سریال داشته باشند. طارق العریان، کارگردان فلسطینی- آمریکایی که در منابع عربی به اشتباه مصری خوانده شده، فیلمنامه‌ای را که خالد صلاح، روزنامه‌نگار مصری نویسنده‌اش بوده جلوی دوربین می‌برد. 
لجین اسماعیل، بازیگر سوری، نقش معاویه را بازی می‌کند و ایمن زیدان در نقش عثمان بن‌عفان ظاهر شده است. سهیر بن‌عماره تونسی نقش هند جگرخوار، مادر معاویه را ایفا کرده و در حقیقت دومین شخصی است که پس از حدود نیم‌قرن این نقش تاریخی را بازی می‌کند. بازیگر قبلی نقش آکله‌الاکباد، ایرنه پاپاس، هنرپیشه مشهور یونانی بود که سال گذشته در ۹۳ سالگی فوت کرد. گفته می‌شود اسماء جلال، هنرپیشه ۲۷ ساله‌ای که فعالیتش را از ۲۰۱۷ میلادی شروع کرده اما در این مدت بسیار پرکار بوده، در نقش همسر معاویه ایفای نقش کرده است. همچنین از عایشه بن‌احمد و جمیله الشهی به‌عنوان بازیگران دیگری که نقش همسران معاویه را ایفا کرده‌اند، نام برده می‌شود. وائل شریف ایفاگر نقش عمروعاص است و نام چند بازیگر دیگر هم مطرح شده که مشخص نیست در این سریال کدام شخصیت تاریخی را بازنمایی کرده‌اند. شاید این مجموعه با آن کیفیتی از کار در نیاید که سفارش‌دهندگان سعودی را به اهداف‌شان برساند ولی پول‌پاشی‌های اخیر آنها در سینما که عموما با موضوعات تاریخی بوده و از نبرد عربستانی‌ها با ایرانیان کهن گرفته تا سریال معاویه، مقاطع مختلفی را شامل می‌شود، نشان می‌دهد که به‌طور دقیق نقطه‌ضعف آنها کجاست. سریال‌هایی مثل مختارنامه را تمام شیعیان جهان عرب دیده‌اند. یوسف پیامبر را همه مسلمانان عرب از جمله شیعه و سنی تماشا کردند و مریم مقدس را نه‌تنها مسلمانان، بلکه مسیحی‌های جهان عرب هم دیده‌اند. شیوخ عربستان به‌دنبال ساختن روایت خودشان از تاریخ هستند و رسانه‌ای مثل فیلم و سریال برایشان مهم‌ترین و اصلی‌ترین بستر به‌حساب می‌آید. جایی که هنوز می‌توان گفت ایران و بعضی از دوستانش مثل سوریه، به شکل واضحی دارای مزیت نسبی به آنها هستند. 

    کمی درباره سریال‌های رمضانی جهان عرب
سریال‌ عربی، معمولا به سبک تله‌نولا در آمریکای لاتین یا سوپ‌اپرا در ایالات متحده تشبیه می‌شود اما حالا که حداقل 60 سال از تاریخچه آن می‌گذرد، می‌شود به هویت مستقلش توجه کرد و ویژگی‌های آن را برشمرد. این مجموعه‌ها غالبا حماسه‌های تاریخی راجع‌به شخصیت‌های اسلامی یا داستان‌های عاشقانه با چاشنی شورمندی و بی‌باکی شرقی هستند. 
در طول شب‌های ماه رمضان، بعد از صرف سحری یا مراسم افطار، خانواده‌های سراسر جهان عرب این نمایش‌های ویژه را از طریق تلویزیون به صورت مجانی تماشا می‌کنند. ماه رمضان به‌تنهایی حدود 60درصد از کل درآمد تبلیغاتی در مناطق عربی را شامل می‌شود. سرمایه‌گذاران، یک‌سری ایستگاه‌های خصوصی تلویزیون را باز می‌کنند که فقط در ماه رمضان فعالیت دارند. این ایستگاه‌های تلویزیونی وارد ماراتن داغ و نفس‌گیری می‌شوند که شامل بیش از 600 کانال ماهواره‌ای رایگان است. بیشتر سریال‌ها در 30 قسمت تهیه می‌شوند و بعضی از آنها پس از ماه رمضان هم ادامه پیدا می‌کنند. این مجموعه‌های تلویزیونی بخشی جدایی‌ناپذیر از سنت‌های ماه رمضان در این مناطق شده‌اند و این سنت به همان روشی انجام می‌شود که در گذشته اجداد مردم این مناطق، برای طی کردن شب‌های ‌ماه رمضان، به گفتن داستان‌ها و افسانه‌های قدیمی می‌پرداختند. چنین کاری بخشی از سنت شب‌های ماه رمضان در گذشته‌های ایران هم بود و همچنان در بعضی مناطق کشور انجام می‌شود. 
ماه رمضان مهم‌ترین زمان برای تلویزیون‌های عربی است؛ طوری‌که حتی می‌توان گفت خیلی از تلویزیون‌های عربی تمام تلاش سالانه‌شان را روی تولیدات مربوط به همین یک ماه متمرکز می‌کنند. بازیگران تلویزیونی بسیار مشهوری در جهان عرب وجود دارند که فقط در سریال‌های ماه رمضان بازی می‌کنند و همین‌طور نویسندگان و کارگردان‌هایی هستند که حرفه خاص و مشخص آنها تولید برای همین ماه مبارک است. بعضی از سریال‌های عربی، 8 الی 12 سال است که به‌صورت دنباله‌دار هر سال در ماه‌ رمضان پخش می‌شوند. البته باید به این توجه داشت که عمده تولیدات رمضانی تلویزیون‌های عربی مربوط به خاورمیانه می‌شود نه سایر کشورهای عربی. غیر از خاورمیانه، تونس، مراکش و الجزایر هم در این زمینه دستی بر آتش دارند، اما در همین خاورمیانه، حتی کشورهای جنگ‌زده‌ای مثل یمن و فلسطین، سریال‌های متعددی برای ماه رمضان تولید می‌کنند. 
سوریه و مصر به‌عنوان سرآمدان سریال‌سازی عربی، کشورهایی هستند که در سینما هم سابقه‌ای قدیمی و درخشان دارند. اما کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس عموما برای تولیدات‌شان لژیونر فنی و هنری استخدام می‌کنند. از طرفی بسیاری از تولیدات سوریه با سرمایه‌گذاری امیرنشین‌های امارات متحده عربی، خصوصا ابوظبی، جلوی دوربین می‌روند. در این میان کویت، سابقه طولانی‌تری در سریال‌سازی دارد و البته عراق هم مثل کویت، بی‌اینکه هر دو کیفیت تولیدات‌شان قابل مقایسه با مصر و سوریه باشد، سالانه ده‌ها سریال تلویزیونی تولید می‌کنند. عربستان هم اکثر تولیداتش را به پشتوانه شبکه تلویزیونی nbc عربی انجام می‌دهد. 
لبنان هم بسیاری از محصولاتش را به‌طور مشترک با سوریه تولید می‌کند، طوری‌که گاهی تقریبا مرز مشخصی بین محصولات سوریه و لبنان وجود ندارد. در کنار مصر و سوریه، لبنان از الگوی ترکی هم پیروی کرده و مخاطبانی را که بیشتر زنان خانه‌دار طبقه متوسط بودند به‌دنبال نخ‌های رمانتیک جادویی و خیالی‌اش می‌کشاند. سریال‌های لبنانی مثل همتایان ترکی‌شان مطابق فرمول اپرای صابونی یا همان سریال‌های Soap Opera آمریکایی ساخته می‌شوند. گفتنی است که دوبله سریال‌های ترکی با لهجه محبوب سوری، از مواردی است که در جهان عرب مخاطبان بسیاری پیدا کرده است. 
تلویزیون در پادشاهی سعودی، مانند کویت، همچنان از بازیگران اصلی منطقه عقب مانده است. عربستان در این زمینه بیشتر مصرف‌کننده است و هرگاه دست به‌کار تولید یک مجموعه تلویزیونی شده، عمدتا این کار را بنا به‌دلایل سیاسی خاص و به‌طور مقطعی انجام داده است. به‌طور مثال خیلی‌‌ها به یاد دارند که شیخ‌حسن الحسینی، مشاور مذهبی سریال «الحسن و الحسین» در سخنانی گفته بود: «ایران مختارنامه ساخت، ما هم این سریال را ساختیم.» عربستان در آن دوره به‌عنوان واکنش به سریال‌‌هایی مثل «یوسف پیامبر»، «مریم مقدس» و «مختارنامه»، مجموعه‌‌هایی مثل «الحسن و الحسین»، «الفاروق عمر»، «خیبر» و... را با مایه‌‌های تاریخی صدر اسلام تولید کرد و پس از آن همه‌چیز ر‌ها شد. 
امسال هم مهم‌ترین سریال سعودی «خروج 7» است که یک طنز درباره تاثیر اصلاحات بن‌سلمانی در جامعه سعودی است. قسمت سوم این سریال با پرداختن به موضوع عادی‌سازی روابط بین اعراب و رژیم صهیونیستی، جنجال فراوانی برانگیخت./فرهیختگان