گذری بر خدمات ارزنده خواجه نصیرالدین طوسی از رام‌کردن مغول‌ها تا ساخت رصدخانه مراغه

به گزارش حلقه وصل؛ امروز سالروز بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی است. علی اعظمی در یادداشتی اختصاصی به بیان خدمات این دانشمند برجسته به جامعه اسلامی پرداخته است که در ادامه می‌خوانیم:

خواجه نصیرالدین طوسی در شهر طوس و درسال (۵۹۷ ه. ق) به دنیا آمد. نام کامل او «ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی» مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. دوره زندگی او مصادف با حکومت مغول‌ها بر ایران است. همزمان با حمله آنان به خراسان در سال (۶۱۸ ه. ق) خواجه نصیر به قلعه‌های اسماعیلیان رفت و حدود دوازده سال نزد آنان ماند و توانست علاوه بر حفظ جان خویش از کتابخانه غنی آن جا استفاده کند و کتاب‌های متعددی در علوم مختلف مطالعه نماید.

پس از این و با پایان یافتن فرمانروایی اسماعیلیان، هلاکوخان، خواجه نصیرالدین را مشاور و وزیر خود ساخت. از جمله ثمرات آن، رام شدن خوی خونریزی آنها و آشنا شدن مغول با فرهنگ اسلام بود. وی سپس به بغداد رفت و پس از مدت زمانی کوتاه، یکی از عالمان مشهور و برجسته قرن هفتم شد .[۱]

خدمات خواجه نصیر

خواجه نصیر در طول زندگی ۷۶ ساله خود با وجود فراز و فرودهای متعدد مانند جنگ‌های پی در پی، توانست خدمات فراوانی به شیعه و ایران انجام دهد، ازجمله:
۱. در ریاضیات و نجوم، کلام، ادبیات، اخلاق و فلسفه سررشته داشت و کتاب‌های زیادی در این زمینه‌ها نوشت، از جمله مشهورترین آن‌ها عبارتند از: تجریدالعقائد، شرح اشارات بوعلی سینا، اخلاق ناصری، آداب المتعلمین، تجرید الهندسه، زیج ایلخانی و شرح اصول کافی.

۲. آشنا کردن قوم مغول با فرهنگ و تمدن اسلامی و جلوگیری از خونریزی بیش از پیش آن‌ها.

۳. نجات جان دانشمندان و فرهیختگانی همچون ابن ابی الحدید (شارح نهج البلاغه) و برادرش موفق الدوله و عطاملک جوینی در بغداد.

۳. ساخت رصدخانه مراغه در آذربایجان شرقی که همه دانشمندان آن دوره می‌توانستند به دور از تعصبات مذهبی از کتابخانه و وسایل علمی آنجا استفاده کنند .[۲]

نظم دهی به علم کلام

همان طور که اشاره شد خواجه نصیر، کتاب‌های زیادی را تألیف کرده است اما در میان آن‌ها «تجرید الاعتقاد» از ارزش به خصوصی برخوردار است؛ زیرا اولین کتابی در علم کلام است که این علم را منظم کرده و مباحث را به ترتیب آورده است. به همین خاطر هر دانشمند صاحب عقیده‏ ای به جای پرداختن به تصنیف کتابی مستقل در علم کلام، به نوشتن شرح یا حاشیه‏ ای بر این کتاب اکتفا می‌نمود و در حقیقت شروح و حواشی این کتاب، تاریخ علم کلام و تطور اندیشه در میان مسلمانان است.

تعداد شروح و حاشیه‌هایی که تا کنون بر تجرید الاعتقاد نوشته شده است بیش از ده‌ها جلد کتاب است که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
۱. از میان شرح‌ها: تسدید القواعد و کشف المراد «علامه حلی» و شرح «علاء الدین قوشجی» و شوارق الالهام «فیاض لاهیجی»، که بیشتر از دیگر شروح مورد توجه صاحب نظران قرار گرفته است.

۲. از میان حواشی: حاشیه «جرجانی» بر شرح قدیم و حاشیه قدیم «دوانی» و حاشیه «خفری» بر شرح جدید، بیشتر از دیگر حواشی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است .[۳]

تواضع فروتنانه خواجه نصیرالدین

شخصی به خدمت خواجه آمد و نوشته ای تقدیم ایشان کرد که در آن، به خواجه بسیار ناسزا گفته بود.
خواجه نصیرالدین طوسی (ره) در برابر ناسزاهای وی، با زبان ملاطفت آمیز، این گونه پاسخ گفتند: آن چه در من است متناقض است با آن چه صاحب نامه درباره من گفته است. ایشان با این زبان نرم، بدون این که کلمه درشتی بر زبان بیاورد یا فرستاده او را برنجانند تواضع و فروتنی خود را نشان دادند.

مرحوم محدث قمی (قدس سره)، پس از نقل داستان می‌فرمایند: خواجه در این امر به امام محمدباقر (علیه السلام) اقتدا کرده است زیرا از جاحظ نقل شده است که روزی، مردی مسیحی به امام گفت: تو بقر هستی. حضرت فرمود: نه من باقرم. نصرانی گفت: فرزند زنی آشپز هستی. حضرت فرمود: این شغل او بوده. گفت: تو فرزند یک سیاه حبشی نابکاری‌؟ فرمود: اگر راست می‌گویی نابکار بوده خدا از او بگذرد و اگر دروغ می‌گویی خدا از تو بگذرد. نصرانی از این برخورد حضرت مسلمان شد .[۴]

خواجه در طول عمر خود کمک‌ها و خدمات شایانی به اسلام و شیعه کرده که نشان از علم سرشار اوست که در کتاب‌ها و رفتار او تبلور یافته است.

پی نوشت
[۱] فصلنامه هفت آسمان، شماره ۹، ص ۹۵-۱۲۰.
[۲] مختصر تاریخ الدول، ص ۳۸۵.
[۳] کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ص ۱۳.
[۴] سیمای فرزانگان، ص ۳۳۱.