نوحه گری قدیمی‌ترین شکل عزاداری شیعی است

به گزارش حلقه وصل؛ نخستین جلسه از سلسله جلسات تخصصی نوحه با عنوان «دم آهنگ» با هدف بررسی سیمای امام حسین (ع) در نوحه‌های دهه ۹۰ با حضور جمعی از فعالان عرصه نوحه کشور در حوزه هنری سوره برگزار شد.

در ابتدای این نشست، مهدی امین فروغی دبیر علمی این جلسه سوگواره‌های جمعی را گونه‌ای از عزاداری دانست و اظهار داشت: این نوع عزاداری در طول تاریخ بشر در جوامع مختلف و به صورت مختلف وجود داشته است. مردم از گذشته دریافتند که اگر دعاها، نیایش‌ها، شکرگذاری ها، عزاداری‌ها، جشن و سرور خود را به صورت جمعی برگزار کنند تأثیرگذاری آن از انجام آن به صورت فردی بیشتر است. از این رو در صفحات تاریخ ما شاهد هستیم اقوام و ملل مختلف مراسم‌ها و عزاداری‌های خود را بر اساس آداب و رسوم به شکل‌های گوناگون به صورت جمعی برگزار می‌کردند که یکی از آنها نوحه است.

امین فروغی با اشاره به اینکه نوحه از قرون اول برگزار شده و می‌شود، عنوان کرد: در میان آئین شیعی مانند روضه خوانی و آئین‌های عاشورایی داریم قدیمی ترین آنها نوحه گری است چرا که نوحه از بیش از ظهور اسلام وجود داشته و مردم گرد هم جمع می‌شدند و عزاداری می‌کردند؛ بنابراین نوحه گری قدیمی ترین شکل عزاداری شیعی است.

دبیر علمی نشست بیان داشت: نوحه به معنای اخص کلمه یعنی تلفیق شعر با موسیقی، تلفیق کلام با ملودی و ضرب آهنگ به منظور خوانده شدن و اجرای کردن در مجالس و حضور عزاداران و سوگواران بوده که از ابتدا مورد توجه اهل بیت بود و اولیای الهی در کنار مرثیه سرایی به نوحه گری و نوحه خوانی توجه ویژه داشتند.

وی با بیان اینکه نوحه با موسیقی و آواز همراه است، گفت: نوحه در طول تاریخ فراز و نشیب‌هایی را طی کرده تا اینکه به دست ما رسیده است. در دهه‌های اخیر ما شاهد آن هستیم که نوحه‌ها شکل‌ها عوض کرده و تأثیر آن دامنه‌های فراگیری را در بر گرفته است. بخصوص در دهه ۹۰ ما شاهد آن هستیم که در تحولات اجتماعی، مسائل سیاسی و حتی سیاست‌های خارجی نقش ایفا می‌کند. با توجه به تکنولوژی که به وجود آمده هر کسی بخواهد هر نوحه‌ای را که می‌خواهد بشنود و دیگر نوحه را نشوند از این رو ما را بر آن داشت که به این پدیده بپردازیم، ظرفیت‌های آن را بشناسیم و اگر آسیب‌هایی متوجه آن است آن آسیب‌ها را شناسایی کنیم تا مبادا این پدیده عزیز، گرانقدر و مقدس دستخوش انحرافات شود.

امین فروغی با تاکید بر اینکه نوحه در کودکان و نسل آینده تأثیر می‌گذارد، خاطرنشان کرد: نوحه‌ها امروز اعتقادات مذهبی کودکان را شکل می‌دهند و کودکان بیش از اینکه با اعتقادات و مذهب خود آشنا شوند از دریچه نوحه با مبانی اسلام آشنا و احساسات مذهبی آنان تأثیر می‌گذارد.

دبیر علمی نشست در پایان گفت: نوحه پدیده‌ای است که در دل و جان مردم رسوخ کرده و باید از آن حفظ و صیانت شود. بزرگان دین بسیاری در طول تاریخ وجود داشته که دغدغه نوحه داشتند. یک نوحه می‌تواند سرنوشت یک انسان را تغییر دهد. همه باید به دور از حب و بغض از این پدیده صیانت شود.

در ادامه این نشست، حجت الاسلام محسن حنیفی با استناد به روایات، اظهار داشت: طبق صریح روایات؛ به شیعیان امر کنید اهتمام داشته باشند برای اقامه مصائب ما اهل بیت (ع)، یکی از شوون این اهتمام نوحه سرایی و تولید محتوا برای مجالس اهل بیت (ع) است.

این کارشناس مذهبی با اشاره به اینکه دهه ۹۰، دهه پر فراز و نشیبی بوده است، گفت: این فراز و فرودها را می‌توان در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و … مشاهده کرد. این فراز و فرودها در نوحه‌ها و اشعار بسیار تأثیر گذار بود است، برای مثال در این دهه ما با پیاده روی اربعین روبرو هستیم که این امر در محتوای نوحه‌ها بسیار پر رنگ مشاهده می‌شود، یا همین پر رنگی را در زمینه‌های دیگر مانند ظهور جریان داعش و یا شیوع بیماری کرونا نیز می‌بینیم. بنابراین نوحه‌ها در دهه ۹۰ نسبت به جریانات اجتماعی و… واکنش نشان داده است.

بهره گیری از روایات در نوحه‌های دهه ۹۰

وی با اشاره به اینکه در نوحه‌های دهه ۹۰ ما شاهد توجه خاص و ویژه به روایات هستیم، تصریح کرد: این امر یکی از شاخصه‌های مهم در روش نوحه سرایی دهه ۹۰ به شمار می‌رود طوری که می‌توان گفت محتوای نوحه‌ها اعتقادات و مبانی اسلام را به مخاطبان انتقال می‌دهد. البته نوحه‌ها با برخی ضعف‌ها نیز روبرو بوده و آن اینکه بعضاً جمله‌ای که با عنوان روایت در نوحه بیان شده که قوی السند نبوده و یا جعلی بوده است. یا برخی مواقع برای هم وزن شدن جمله‌های عربی نوع تلفظ آن تغییر کرده و سبب شده معنا تغییر کند.

حجت الاسلام حنیفی گفت: همچنین استفاده از ادبیات جدید در نوحه‌ها از دیگر اتفاقاتی است که در دهه ۹۰ رخ داده است.

در ادامه این نشست، مهدی زنگنه شاعر آئینی با طرح چند پرسش مبنی بر اینکه تفاوت شعر و نوحه در چیست؟، آیا موسیقی در ارائه تصویر امام حسین (ع) سهم دارد؟ اظهار داشت: زمانی که از سیمای امام حسین (ع) در موسیقی سخن به میان می‌آید در اصل مراد یک اصطلاح بوده و سیما بر آیند تصاویر، مفاهیم و معانی است.

این شاعر آئینی با بیان اینکه موسیقی بر نوحه وارد شده است، عنوان کرد: برای بررسی این مساله مبنی بر اینکه آیا موسیقی بر ارائه سیمای امام حسین (ع) در تصاویر، مفاهیم و معانی سهم دارد؟ باید بدانیم موسیقی چیست. از گذشته تا به امروز فلاسفه، هنرمندان و حکماً هر یک تعریفی از موسیقی ارائه داده اند. برای مثال ابن سینا موسیقی را شاخه‌ای از علم ریاضی و افلاطون آن را ناموس هنر و آفرینش می‌داند. به هر حال موسیقی چه تئوری، نظری، دانش و یا در نازل‌ترین جایگاه آن، فنی است که با سکوت سر و کار دارد.

نوحه؛ تصویر سازی وقایعی که زبان از گفتن آن عاجز است

وی با استناد به کلام افلاطون، تصریح کرد: او می‌گوید موسیقی برای روح همانند ورزش برای بدن است. ارسطو می‌گوید موسیقی حکمتی است که نفوس بشر از اظهار آن در قالب الفاظ عاجز است از این رو آن را در قالب اصوات ارئه می‌دهد. با این کلام می‌توان به اثر و تأثیر نوحه پی برد. نوحه بیان کلامی است که زبان از گفتن مفاهیم آن عجز است.

زنگنه با اشاره به اینکه موسیقی را نمی‌توان یک سرگرمی دانست، عنوان کرد: شناخت موسیقی در نوحه سرایی بسیار کمک می‌کند.

این شاعر آئینی درباره نحوه ایجاد و خلق سیمای امام حسین (ع) در ذهن مخاطبان بیان داشت: در روانشناسی دو نوع تصویر سازی ذهنی مطرح می‌شود نخست تصویر سازی که از آن به عنوان تجسم یاد می‌شود و دیگری مربوط به تصویر سازی است که به او تجسم خلاق گفته می‌شود. وقتی انسان تصویری می بیند و در ذهن آن را باز آفرینی می‌کند به آن تجسم می‌گویند اما تجسم خلاق تصاویری است که انسان آن را ندیده اما با کمک موسیقی تصاویر آن را در ذهن یازسازی می‌کند؛ بنابراین موسیقی در هر دو نوع تجسم و تسجم خلاق کمک می‌کند.

وی ادامه داد: وقتی یک نوحه‌ای ساخته می‌شود در اصل به شکل گیری تصاویر در ذهن مخاطب کمک می‌شود؛ بنابراین تلفیق هنرمندانه شعر و موسیقی در جلسات مذهبی با توجه به فرهنگ نواحی برای همخوانی و همراهی مخاطبان اجرا می‌شود نوحه نام دارد. آیا می‌توان با این مطالب گفت موسیقی در تصویر سازی ذهنی مخاطبان سهم ندارد؟ بی شک سهم دارد.

زنگنه در پایان خاطرنشان کرد: دهه ۴۰ و ۵۰ با یک پدیده‌ای در نوحه‌ها مواجه هستیم که بیشتر رویکرد حماسی دارد طوری که نوحه‌ها معرف امام حسین (ع) ظلم ستیز، عادل، جنگجو و … است اما در دهه ۹۰ نوحه‌ها معرف امام حسینی است که بیشتر با عشق، محبوبیت و… معرفی می‌شود. آثاری که در دهه ۹۰ بیشتر شنیده شده با آواز دشتی همراه بوده است.