روز ملی سینما و روز پرکشیدن "عالیجناب" تیپ‌سازی در دوبله!

به گزارش حلقه وصل، امروز سینمای ایران ۱۲۱ ساله شد؛ در حالی روز ملی سینما را جشن می‌گیریم که برخی از هنرمندان جای‌شان خالی است. دوبلورهایی که با حضورشان و صدای‌شان طنین‌انداز هنر و هنرمندی روی پرده نقره‌ای و بعضاً جعبه جادو شده‌اند. یکی از این هنرمندان که او را می‌توانیم عالیجنابِ دوبله و کاربلدِ بازیگری بنامیم. وقتی صدایِ او را بارها به جای کاراکترهای خاطرانگیزی مثل الیس بوید، دی دی و حتی به جای بازیگرانی مثل آرنولد و مورگان فریمن صحبت می‌کند می‌تواند درس‌نامه‌ای برای نسلِ جدید دوبله کشور باشد.

تیپ‌سازی‌اش در سریال مدیرکل اوجِ هنرمندی حسین عرفانی را نشان می‌دهد. هنرمندی که از سال ۱۳۴۰ دوبله را آغاز کرد و از سال ۱۳۵۶ به عنوان مدیر دوبلاژ شناخته می‌شود. او همانند بسیاری از بزرگان دوبله، کار خودش را با تئاتر آغاز کرد و از سال ۱۳۳۵ خیلی جدّی وارد این عرصه شد.

حسین عرفانی پیش از ورود به عرصه دوبله با سینما و دوبلورها آشنا بود و در سن ۱۹ سالگی به علی کسمایی در استودیو مولن روژ معرفی شد. پس از مدتی نزد احمد رسول‌زاده رفت و در فیلم «پروفسور کم‌حافظه» به کار گویندگی پرداخت. احمد رسول‌زاده با دیدن توانایی‌های وی او را به عنوان یکی از دوبلورهای خوب آینده برشمرد. پس از کار در استودیو مولن روژ به استودیو شهاب رفت. در سال‌های بعد با مدیران دوبلاژ بسیاری از جمله عطاءا.. کاملی آشنا شد و در نخستین نقش اول خود به جای اورسن ولز صحبت کرد.

از خصوصیات این گوینده دامنه صدایی مردانه منحصر به فرد، نیرومند (بَم)، گسترده و انعطاف‌پذیر او بود که توانایی بسیاری در تیپ‌سازی داشت.

عرفانی بیش از پنج دهه به گویندگی پرداخت. پرکار و پر انرژی بود و متنوع کار می‌کرد به طوری که وزنه‌ای در دوبله ایران محسوب می‌شد. عرفانی یک نقش اول گوی برجسته در تاریخ دوبله ایران بود، انتخابی مناسب برای گویندگی به جای شخصیت‌های سرشناس نقش اول مرد؛ فیلم‌های پرآوازه که به خاطر تیپ‌گویی و صدای گسترده در سایر نقش‌ها نیز موفق عمل می‌کرد.

در سال 1353 با خریداری فیلم‌های بوگارت توسط تلویزیون حسین عرفانی توسط لطیف‌پور و مهرآسا برای گویندگی به جای بوگارت انتخاب شد. صدای خشن و مقتدر حسین عرفانی و لحن سریع گفتار وی به‌خوبی القا کننده ویژگی‌های شخصیتی این بازیگر بود. مشابه چنین تیپی را عرفانی در چند فیلم با بازی سرژیو نیکولائسکو اجرا کرد که این نقش (کمیسر مولدوان) نیز بسیار مورد توجه قرار گرفت.

گویندگی عرفانی به جای ستارگانی چون هامفری بوگارت (در فیلم‌های شاهین مالت و کازابلانکا) و مردان میانسالی مانند کلارک گیبل (در بربادرفته)، ویلیام هولدن (شبکه)، مارلون براندو (شورش در کشتی بونتی) و فرانسیس سولیوان/آقای جاگرز (آرزوهای بزرگ)، یادآور دوران درخشان دوبله در ایران است. گویندگی به جای هفت نقش با بازی دیتر هالروردن در فیلم کمیک دی‌دی و ارثیه فامیلی کاری استثنایی در دوبله ایران محسوب می‌شود.

از آنجا که وی مجموعه فیلم‌های آرنولد شوارتزنگر را دوبله کرده بود به عنوان گوینده ثابت نقش‌های وی نیز شناخته شد. وی همچنین به جای بازیگرانی همچون ساموئل ال. جکسون و مورگان فریمن صحبت کرده بود.در بسیاری از کارهای به یاد ماندنی حسین عرفانی به عنوان گوینده نقش اول مرد (مانند دواین جانسون)، شهلا ناظریان همسرش گویندگی نقش اول زن را به عهده داشته‌است.

در روز ملی سینما، درباره بازیگری، کارگردانی و عواملِ مختلف صحبت می‌شود اما بیشترِ اوقات نقشِ مؤثر دوبله نادیده گرفته می‌شود. صداهای ماندگاری که یا از دنیا رفته‌اند و یا به دلایلی ترجیح داده‌اند که نباشند. عمدتاً اعتقاد دارند هرچه‌ قدر کار می‌کنند و کارهای خوب و فاخر انجام می‌دهند نه کسی آنها را تشویق می‌کند و نه اصلاً اهمیتی به دوبله می‌دهند؛ گاهی دوبلورها به یک تجلیل و دعوت به تلویزیون هم راضی‌اند! یعنی بگذارند مردم با چهره‌، سابقه و کارنامه دوبلورها آشنا شوند؛ در واقع تلویزیون همان‌طور که به سلبریتی‌ها و چند برنامه خاص، فیلمنامه‌نویس و تهیه‌کننده و حتی کارگردان خاص اهمیت می‌دهد، دوبلورها و صداهای ماندگار را فراموش نکند.

دوبلورهای درجه یکی که با صدایشان هنرمندان بزرگی را معرفی کرده‌اند. بسیاری معتقدند که این تأثیر به مراتب زیاد، راهگشا و موفق بوده اما در عمل هیچ یادی از این صداها نمی‌شود؛ امروز سالگردِ دوبلوری است که در آخرین گفت‌وگوی خود با خبرنگار تسنیم  به این نکته اشاره کرد که دوبلورها کمتر درنظر گرفته می‌شوند؛ همچون بسیاری از همکارانش که می‌گویند هیچ‌کسی هیچ‌دلداری یا دلسوزی ندارد.

«عرفانی» به عنوان دوبلور آرنلود شوارتزنگر شناخته می‌شود و قدیمی‌ترها او را با صداهای مختلف سریال «مدیرکل» می‌شناسند؛ هنرمندی که در روزهای آخر عمرش هم دغدغه زنده ماندن دوبله و تداوم موفقیت‌هایش را داشت. صداپیشگی همفری بوگارت و یا صداپیشگی فیلم‌های مطرح هالیوود همچون سراسر شب، داشتن و نداشتن، گذرگاه تاریک، دست چپ خدا، کی لارگو، گنج‌های سیرا مادره... را در کارنامه خود دارد.

این صدای ماندگار به جای شان کانری در فیلم‌های «هایلندر»، «اژدهادل» (قلب اژدها)، «صخره»، «یافتن فارستر»، «گذرگاه مارسی» و «هرچه سخت‌تر باشی زمین می‌خوری» صحبت کرده و به عنوان دوبلور آرنولد شوارتزنگر هم شناخته می‌شود. او همچنین فیلم‌های «انتقام منصفانه»، «روز ششم»، «داغ سرخ»، «ترمیناتور» (1، 2، 3، 5)، «نقشه فرار»، «سابوتاژ»، «آخرین ایستگاه»، «بی‌مصرف‌ها» (1، 2، 3)، «پاک‌کننده»، «غارتگر»، «تلفات جانبی»، «یادآوری مطلق»، «آخرین حرکت قهرمان»، «کماندو» را دوبله کرده است.

«حسین عرفانی» سابقه اجرا و بازیگری هم دارد؛ او در سریال «عالیجناب» که سال 1396 در شبکه نمایش خانگی منتشر شد، به ایفای نقش پرداخته‌ است؛ عرفانی در فیلم‌های «دی‌دی» که سال‌ها قبل از تلویزیون ایران پخش می‌شد، صداپیشه نقش اصلی بود؛ او همچنین در سریال «لوک خوش‌شانس» به جای جالی صداپیشگی کرده است؛ گویندگی به جای هامفری بوگارت در فیلم «شاهین مالت» و «کازابلانکا» و کلارگ گیبل در فیلم «بربادرفته» از نمونه کارهای شاخص و بیادماندنی وی به حساب می‌آید.

چقدر خوب است که در روز ملی سینما و سالگردِ «حسین عرفانی»، لحظاتی بر روی آخرین توصیه‌های این دوبلور پیشکسوت نسبت به چشم‌انداز و آینده دوبله کشور توجه و تأمل کنیم؛ آنجایی که  گفت: آرزو می‌کنم هر روز شاهد حضور جوانان با استعدادی باشم که با استعداد بالقوه‌شان و شکوه نگاه به روزشان، تحولی در دنیای صدای دوبله ایجاد کنند تا غنیمت‌های موجود در دوبله برای همیشه ماندگار بماند.

مدیران مربوطه و تأثیرگذار در عرصه دوبله باید چشمشان به کلام و اندیشه‌های با تجربه‌ها و اساتید این عرصه باشد؛ نگذارند به خاطر مشکلات مالی و کم‌توجهی،‌ از دنیای دوبله فاصله بگیرند و دوبله اصیل هم به ورطه فراموشی سپرده شود؛ حتماً به تعبیر بسیاری از دوبلورهای پیشکسوت، دوبله اصیل همان استفاده از فیلم‌های با کیفیت و توجه به اصالت‌های هنری در صداپیشگی آن است؛ از طرفی فضا برای جوانان با استعداد فراهم شود تا در کنار پیشکسوتان این عرصه به رشد و نمو برسند؛ اما جذب استعدادها از روی اصول باید انجام شود.

به تعبیر «تورج نصر» یکی از پیشکسوتان عرصه دوبله استعدادها در سایه سفارش‌ها پنهان نشوند؛ او در این باره به گفت: متأسفانه عده‌ای بر سر کار می‌آیند که یا این‌کاره نیستند یا این‌کاره نمی‌شوند، چون سفارش شدند و نمی‌توانند جایگزین بهترین‌ها و ماندگارهای دوبله بشوند؛ البته انتظار هم  نداریم کسی جایگزین صدای بزرگمردانی مثل «پرویز بهرام» «حسین عرفانی» «بهرام زند» و بسیاری از پیشکسوتان دیگر شود، اما می‌توانیم نمونه‌های خوبی معرفی کنیم؛ این حداقل کاری است که می‌توانند در عرصه ماندگاری و بقای قدرت دوبله این کشور انجام دهند.

می‌گویند درب دوبله به روی همه باز است تا جوانان و افراد مستعد بیایند، اما به قولِ دیگر پیشکسوتان دوبله جذب از روی اصول نباید فراموش شود که یک عده خاص فقط پایشان به دوبله باز شود، زیرا استعدادهایی هستند که حتی برخی اوقات در فضای مجازی صدای‌شان در فضای مجازی و دوبله‌های اصطلاحاً‌ زیرزمینی به گوشِ مخاطب می‌رسد؛ در صورتی که با آموزش و پرورش در دستگاهِ حرفه‌ای و تخصصی دوبلاژ سیما برای آن صدا و آینده دوبله اتفاقات خوبی می‌افتد اگر یک مقداری مدیران مربوطه در جذب این صداها و دوبلورهای جدید، جامع‌تر فضا را ببینند.

دوبله در ایران همواره حرفی برای گفتن داشته و دارد؛ به‌همین‌خاطر است که بسیاری از پیشکسوتان این عرصه با درگذشت صدایی ماندگار و هنرمند بزرگی افسوس‌ می‌خورند، زیرا صداهای ماندگاری برای تلویزیون و سینما، آثار ارزشمندی را از خود به‌جای گذاشتند، اما حالا نیستند و خاموش شده‌اند.

جالب است که «حسین عرفانی» هم در روزهای پایانی عمرش اعتقاد داشت که جوانان عاشقِ با استعداد، دوبلور شوند؛ او اعتقاد داشت  جوانان مستعدی که با علاقه به سمت دوبله می‌آیند، بدانند که دوبله شغلی برای کسب درآمد نیست، اگر واقعاً عاشق هستند به دوبلاژ بیایند قطعاً موفق می‌شوند، چون اگر از آزمایش صدا هم بگذرند در اجرای رُل و شخصیت نمی‌توانند به موفقیت برسند؛ سال‌هاست دوبله می‌کنم و سختی‌اش را به جان خریده‌ام چون عاشقم؛ این را هم بدانند در رادیو و تلویزیون نام و چهره‌شان را مردم می‌بینند و می‌شناسند، اما امکان دارد سال‌ها در دوبله بمانند و فعالیت‌ کنند، خیلی خوب باشند و اقبال با آنها یار باشد، شناخته‌شده می‌شوند، در غیر این صورت صدایشان را می‌شنوند.

«عرفانی» توصیه‌ای هم برای استفاده از جوانان تازه‌وارد در دوبله داشت؛ او بر پشتوانه‌سازی علمی برای جوانان دوبله تأکید می‌کرد و می‌گفت: امیدواریم جوانان ما علمی و کارآمد دوبله را دنبال کنند تا نسل دوبلورهای قدرتمند و آواهای ماندگار تکرار شود، چرا که سالیان سال است ما از اعتبار مردان بزرگی در دوبله ایران دفاع کرده‌ایم امروز به این تداوم ماندگاری‌های دوبله نیازمندیم.

این دوبلور پیشکسوت درباره اینکه بسیاری اعتقاد دارند دوبله ایران بهتر از کشورهای دیگر است، گفت: دوبله ایران حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد، چون همه با هم یک فیلم را دوبله می‌کنند و این کار به کیفیت اثر بسیار کمک می‌کند. بماند که برخی خارج از سندیکای گویندگان و سرپرستان گفتار فیلم تک‌گویی می‌کنند و اثرشان هیچ تأثیرگذاری هم ندارد؛ نمونه بارز آن روزگاری که با مرحوم «منوچهر نوذری» در برنامه «صبح جمعه با شما» داشتیم و اصلاً رمز موفقیت این برنامه همین جمع‌خوانی بود که حسِّ آن به مخاطب القاء می‌شد؛ من همیشه چه زنده باشم و چه نباشم توصیه‌ام به در جمع دوبله کردن است.

صدا و چهره مرحوم «عرفانی» برای مردم یادآور فیلم‌های جذابی مثل «مرد عنکبوتی» «جالی در لوک خوش‌شانس» «عمر مختار» «کانی‌مانگا» و سریال‌هایی همچون «لاک‌پشت‌ نینجا» است، اما شاید کمتر به تیپ‌سازی‌های گسترده در سریال «مدیرکل» توجه کرده باشند؛ او در کنار صدای خوب از قدرت مانور کاراکتری و شخصیت‌پردازی بالقوه‌ای برخوردار بود، همان نکته‌ای که خودش هم تأکید داشت که جوانان ما باید بدانند تُن صدایشان مجوز حضور، رشد و تدامشان در دوبله به حساب نمی‌آید.

مرحوم «عرفانی» فارغ از دوبله بسیاری از فیلم‌های خارجی و ایرانی صاحب‌سبک و شاخص، یک کاراکتر معروف کارتونی هم دوبله کرده است؛ او به جای اسبِ لوک‌خوش‌شانس صداپیشگی کرده و آنقدر ماندگار شد که در جلسه‌ای، عزت‌الله ضرغامی رئیس اسبق رسانه‌ملی وقتی از دوبلورها تجلیل می‌کرد به صداپیشگی کارتون رسید و خواست از «حسین عرفانی» تجلیل کند که او در پاسخ گفت من هیچگاه به جای شخصیت‌های کارتونی صحبت نکرده‌ام. ضرغامی پافشاری کرد و گفت: حرف زدی! اسب لوک‌خوش‌شانس چی بود؟ اینجا تأثیر در دوبله یک کاراکتر را نشان می‌دهد، چقدر یک کار می‌تواند تا دهه‌ها آوازه‌اش تازه تازه باشد.

صدای «حسین عرفانی» یک چهارشنبه‌ای در 21 شهریورماه 1397 برای همیشه خاموش شد و با دنیای هنر و هنرمندی وداع کرد؛ او متولد سال 1321 و از دوبلورهای مشهور ایران بود که کار دوبله را از سال 40 و مدیریت دوبلاژ را از سال 1356 آغاز کرد؛ از خصوصیات این گوینده، دامنه صدایی اوست که با صدای بم گویندگی‌های بلامنازع و هنرمندی‌هایی باشکوهی را در عرصه دوبله به منصه ظهور رساند؛ قابلیت تیپ‌سازی داشت و در عین حال شخصیت‌گو بود؛ او در عین ارائه آوای دلنشین در دوبله، از دنیای بازیگری دور نبوده و در چند سال اخیر جلوی دوربین عالیجناب نقش‌آفرینی کرد.