تهران: «کتاب علی(ع)» چیست و چه کسانی از شیعه و سنی آن را دیده‌اند

به گزارش حلقه وصل، احادیث به یادگار مانده از امیرالمؤمنین(ع) در دو بخش قابل بررسی است: در زمان پیامبر، پس از پیامبر.

امام علی (ع) همراه و مصاحب همیشگی پیامبر(ص) در تمامی حالات و وقایع بوده و روایات فراوانی را از پیامبر شنیده و به آیندگان گزارش کرده است. ایشان در این دوران کمتر از جانب خویش سخن گفته‌اند. افزون بر نقل سخنان و سیره پیامبر مکتوبات حدیثی امام علی (ع) در عصر نبوی نیز جایگاه مهم و ویژه در بحث تاریخ حدیث دارد. گزارش‌های متعدد و متنوعی از سه مکتوب حدیثی امام علی (ع) در دست است:

الف) صحیفه امام علی(ع) 

صحیفه عنوان مجموعه نوشتار کوچکی بوده است که همراه امام علی (ع) بوده و در غلاف شمشیر ایشان نگهداری می‌شده است. این مجموعه کوچک در منابع حدیثی اهل سنت مورد توجه قرار گرفته و احادیثی از آن نیز در کتاب‌های معتبر آنان نقل شده است.

ابوجحیفه می‌گوید: از علی (ع) پرسیدم: آیا نزد شما کتابی [غیر از قرآن] هست؟ حضرت فرمود: نزد ما چیزی وجود ندارد، غیر از کتاب خدا و فهم و درکی که یک مسلمان از کتاب خدا دارد و نیز آنچه در این صحیفه وجود دارد. پرسیدم که در این صحیفه چیست؟ فرمود: مطالبی پیرامون مقدار دیه و احکام آزادی اسرا و اینکه مسلمان به سبب قتل کافر کشته نمی‌شود».

در صحیح مسلم از ابوطفیل نقل شده است:

از علی (ع) سؤال شد: آیا پیامبر به شما مطلبی خاص عنایت فرموده است؟ امام پاسخ دادند: پیامبر چیزی را ویژه ما قرار ندادند که عموم مردم از آن اطلاع نداشته باشند، مگر آنچه در غلاف شمشیرم وجود دارد.

در سنن نسایی نیز حکایتی نقل شده است که امام، این صحیفه را به قیس بن عباد و مالک اشتر ارائه کرده و آنها از متن آن مطلع شده‌اند.

یکی از محققان می‌نویسد: نام این صحیفه 10 مرتبه در صحیح بخاری، 3 مرتبه در صحیح مسلم و 5 مرتبه در دیگر کتب مشهور اهل سنت آمده است که 9 حدیث را حکایت کرده‌اند. 

یادآوری این نکته لازم است که در انتساب صحیفه به امام علی (ع) اختلافی نیست، اگر چه ظاهر آن است که برخی نویسندگان اهل سنت بر آن بوده‌اند تا به بهانه اثبات صحیفه، هرگونه علم دیگری را که از پیامبر به امام علی (ع) رسیده است یعنی میراث امامت را منکر شوند؛ در حالی که کتاب علی (ع) که مشتمل بر کلیه احکام و تکالیف شرعی است، مهم‌تر از صحیفه امام علی بوده و بزرگترین میراث حدیثی است که به املای رسول خدا (ص) و خط علی (ع) به رشته تحریر در آمده است.

این مجموعه همواره با امام علی (ع) و در غلاف شمشیر ایشان بوده است  از این رو معلوم می‌شود که این صحیفه، کوچک بوده و ظرفیت اندکی داشته است؛ چنان که در تحقیق دکتر رفعت فوزی، که به جمع‌آوری متون احادیث موجود و منتسب به این صحیفه در دامنه کتب اهل سنت پرداخته است، مجموع احادیث غیرتکراری آن به 7 حدیث می‌رسد.

در بعضی متون شیعی، این صحیفه به پیامبر منسوب است و در غلاف شمشیر ایشان دانسته شده که بعد از رحلت ایشان به امام علی (ع) منتقل شده است.

ب) کتاب امام علی(ع)

این مجموعه انگاشته‌ای بسیار بزرگ و مفصل بوده است که از ودایع امامت و مبادی علوم ائمه (ع) محسوب می‌شود. این کتاب در اختیار توده مردم قرار نگرفته و تنها بعضی از خواص اصحاب امامان آن را دیده‌اند. از این کتاب، در منابع حدیثی شیعی فراوان یاد شده است. ائمه (ع) نیز بدان استناد کرده و احکامی از آن را بر خوانده‌اند. 

امام محمد باقر (ع) می‌فرماید: در کتاب علی (ع) دیدم که پیامبر خدا (ص) فرموده‌اند: هنگامی که از پرداخت زکات دریغ شود، زمین نیز برکات خویش را از مردم دریغ می‌کند.

اینک برخی از ویژگی‌های کتاب علی (ع) را یاد می‌کنیم:

۱- ودیعه امامت: این کتاب شریف، به عنوان یکی از ودایع و نشانه‌های امامت، در اختیار ائمه (ع) بوده است. آنان در موارد گوناگون به این کتاب احتجاج کرده‌اند.

امام صادق (ع) می‌فرماید: نزد ما چیزی است که با وجود آن به مردم نیازی نداریم، بلکه این مردم هستند که به ما نیازمندند. نزد ما کتابی است که به خط علی (ع) و املای پیامبر خداست. در این صحیفه تمام حلال‌ها و حرام‌ها نگاشته شده است.

۲. چگونگی تدوین: تدوین این کتاب بدین صورت بوده است که پیامبر مطالب مختلفی را بر امام علی (ع) املا می‌کردند و آن حضرت نیز آنها را می‌نوشتند.

در کتاب مروج‌الذهب حدیثی از امام هادی (ع) نقل شده که حضرت درباره سند آن فرموده است: آن در صحیفه‌ای است که به خط امیرالمؤمنین و املای رسول خدا که کوچک‌تر ما آن را بزرگ‌تر به ارث می‌برد.

از آنجا که این کتاب، بسیار گسترده و پرحجم توصیف شده، نگارش آن در مدت طولانی صورت گرفته است. احتمال دیگر آن است که در طول مدت 23 سال نزول قرآن، پیامبر پس از نزول هر آیه همچنان که کتابت آن را املا می‌کردند به تبیین مسائل مربوط به آیات نیز می‌پرداختند.

۳. محتوای کتاب: امام علی (ع) در مورد محتوای این کتاب فرموده‌اند: تأویل تمام آیات نازل شده، حلال‌ها و حرام‌ها، حد، حکم و هر چیزی که امت تا روز قیامت به آن محتاج است ... نگاشته شده با املای پیامبر و خط من موجود است.

از این روایت و دیگر روایات هم‌عرض آن می‌توان نتیجه گرفت که مضامین کلی این کتاب عبارتند از:

1. تأویل آیات قرآن (تأویل کل آیة أنزلها الله علی محمد)؛

2. احکام (کلّ حرام و حلال)

3. قوانین جزایی (حدّ أو حکم) (حتی الخدش و الأرش و الهرش)؛

4. عبادات

5. احتیاجات کلی امت (کل شیء تحتاج الیه الامة)

در کتاب وسائل الشیعه، 80 حدیث از کتاب امام علی (ع) نقل شده است که برخی از آنها تکراری است. احادیث کتاب امام علی (ع) در موضوعات گوناگون بوده است، اگر چه بیشتر آنچه اکنون در دست داریم احادیث فقهی است. اینک چند نمونه از احادیث کتاب امام علی (ع) را با هم می‌خوانیم:

امام صادق (ع) فرمود: در کتاب علی (ع) آمده است که مثل دنیا مثل مار است که هنگام لمس بسیار نرم است، در حالی که زهر کشنده و درون دارد؛ مرد عاقل از آن می‌پرهیزد و کودک نادان به سویش می‌رود.

همچنین فرمودند: در کتاب علی (ع) آمده است که: در میان انسان‌ها سخت‌ترین بلاها از آن پیامبر است، سپس جانشینان آنها و آنگاه هر کس که مانند ایشان عمل کرده است؛ چرا که مؤمن به اندازه اعمال نیکویش بلا می‌بیند، پس هر که دینداری‌اش درست و اعمالش نیکو باشد، بلایش شدیدتر است این بدان جهت است که خدای عزوجل دنیا را پاداش مؤمن و کیفر کافر قرار نداده است کسی که دینداری‌اش نادرست و اعمالش اندک باشد بلایش نیز اندک است. بلا به مؤمن پرهیزکار از باران بر زمین شیب‌دار سریع‌تر می‌رسد.

۴- نام‌های دیگر کتاب، کتابی که به خط امام علی (ع) است،‌در روایات با اسامی «جامعه، جفر و صحیفةالفرائض» معرفی شده، ولی خصوصیات تمام این‌‌ها همان خصوصیات کتاب امام علی (ع) و حاکی از یگانگی کتابی است که با چند نام خوانده شده؛ اگر چه می‌توان به وجود دو کتاب از جنس پوست و به درازای 70 ذراع قائل بود.

۵- حجم کتاب: در توصیف این کتاب آمده است که صحیفه‌ای از پوست به طول 70 ذراع است و آن هنگام که همچون طومار جمع می‌شده به کلفتی ران شتر بوده است.

قاسم بن یزید، عن محمد، عن احدهما قال: انّ عندنا صحیفة من کتاب علی او مصحف علی، طولها سبعون ذراعا فنحن نتبع ما فیها فلا نعدوها؛ نزد ما نگاشته‌ای از کتاب یا مصحف امام علی(ع) است که 70 ذراع طول آن است ما از آنچه در این نوشته آمده است تبعیت می‌کنیم و از آن فراتر نمی‌رویم.

۶- شاهدان کتاب:

از احادیث فراوانی استفاده می‌شود که کتاب علی علیه‌السلام از مواریث امامت به شمار می‌رفته است؛ از این رو امامان آن را به هر کسی نشان نمی‌دادند و تنها افراد خاص و مورد اعتماد از شیعه و سنّی موفق به رؤیت آن شده‌اند.

در بسیاری از احادیث امامان علیهم السلام تعبیر به «عندنا» فرموده‌اند. این تعبیر در اختصاص کتاب به آن بزرگواران ظهور دارد. و در برخی از احادیث تصریح شده که از صفات امام این است که جامعه (کتاب علی) نزد او باشد.

حکم بن عتیبه یا حکم بن عیینه (از علمای اهل سنت)، محمد بن مسلم، عذافر صیرفی، زراره و ابوبصیر از افرادی هستند که این کتاب را دیده‌اند. زُراره از کسانی است که کتاب فرائض (مباحث ارث) را کامل خوانده است، از این رو اصحاب ائمه (ع) در موارد بسیاری به او مراجعه و نظر عالمان شیعه را درباره ارث برای او بیان می‌کردند و تأیید می‌گرفتند.

ج) مصحف امام علی(ع)

علاوه بر کتاب و صحیفه امام علی (ع)، نوشتار قرآنی ایشان با عنوان مصحف امام علی (ع) را نیز می‌توان از مکتوبات حدیثی آن امام شمرد. اولین مجموعه‌ای که امام علی (ع) پس از رحلت پیامبر(ص) و فراغت از تجهیز، غسل، کفن و دفن پیامبر جمع‌آوری کردند قرآنی با حواشی گوناگون بود که در آن به عام و خاص، مطلق و مقید، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، سنن و آداب، اسباب نزول و... آیات اشاره کرده بودند.

این کار تنها جمع‌آوری نوشته‌های سابق و سامان‌دهی اطلاعاتی است که آن حضرت در طول دوران نزول قرآن از رسول خدا دریافت کرده بودند.

چنان که امام در این باره می‌فرماید: هیچ آیه‌ای از قرآن بر پیامبر نازل نشد مگر آنکه ایشان آن را بر من قرائت کرد، آنگاه بر من املا نمود. من نیز آن را به خط خویش نگاشتم و پیامبر تفسیر، تأویل، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و خاص و عام آیه را به من آموخت.