آیا سپاه «تور ام-۲» ایرانی را می‌سازد؟

به گزارش حلقه وصل، سردار امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران اخیرا در یک گفتگوی تلویزیونی، از اقدام برای ساخت یک سامانه پدافندی جدید خبر داده و گفته است: «در حال ساخت سامانه ای پدافندی با قابلیت شلیک به هدف در حین حرکت هستیم».

از این سامانه جدید در دست ساخت تاکنون اطلاعات زیادی منتشر نشده اما نگاهی به سامانه های مطرح پدافند هوایی دنیا نشان می‌دهد که سامانه روسی بردکوتاه تور-ام-1 و تور ام-2 احتمالاً مشابه خارجی همان سامانه مد نظر سردار حاجی‌زاده است.

در این گزارش با بررسی این نمونه خارجی، به برخی گمانه‌زنی‌ها درباره سامانه جدید ایرانی در حوزه پدافند هوایی خواهیم پرداخت.

در گذشته متخصصان صنعت دفاعی کشور در وزارت دفاع، سپاه و ارتش نیازمند در اختیار داشتن نمونه تجهیزات برای ساخت آن در داخل بودند اما به واسطه پیشرفت در دانش و فناوری های مرتبط با تجهیزات نظامی، این نیازمندی امروز کمتر شده است.

تلاشگران این عرصه چند باری موفق شدند بدون در اختیار داشتن نمونه و با کسب اطلاعات از ظواهر تجهیزات و نیز گردآوری اطلاعات آن، محصولی با عملکرد مشابه ولی با لحاظ کردن مفاهیم عملیاتی مد نظر فرماندهان بسازند. از جمله برخی رادارها که تنها شباهتی ظاهری یا در مفاهیم عملکردی به نمونه خارجی دارند.

مصاحبه اخیر فرمانده نیروی هوافضای سپاه در برنامه ای با حضور مستقیم جوانان، نشان داد که ظاهراً یکبار دیگر چنین اتفاقی در حال رقم خوردن است.

پدافند هوایی موشکی کوتاه برد یکی از مهمترین حلقه‌های دفاعی هر هدف مهم و حیاتی است. در واقع این لایه را می‌توان آخرین حلقه دفاعی با ضریب اطمینان بالا در نظر گرفت.

قابلیت واکنش سریع، امکان تحرک، برد موشکی مناسب و امکان درگیری همزمان با چند هدف، مفاهیمی است که در سامانه های مدرن پدافند موشکی برد کوتاه ساخته شده در دنیا به چشم می خورد. در برخی از گونه‌های این سامانه های پدافندی، استفاده ترکیبی از توپخانه و موشک مشاهده می‌شود.

پس از افشای ماجرای نحوه شروع مهندسی معکوس موشک های اسکاد در سال 1363 در ایران در حدود 27 سال بعد و پس از شهادت سردار شهید حسن تهرانی مقدم، برخی تحلیلگران دفاعی گمانه زنی کردند که احتمالاً ایرانیان با هر سامانه و سلاح خریداری شده دیگر نیز همین کار را می کنند. سامانه موشکی برد کوتاه تور-ام-1 که در طول نیمه دوم سال 1385 به کشور وارد شد، یکی از پیشرفته ترین خریدهای نظامی ایران در دهه 1380 به شمار می رفت. این سامانه تقریباً تمامی مشخصات مطلوب سامانه‌های برد کوتاه مدرن را تا حدود زیادی داشت. از این رو یکی از گزینه های مستعد برای ساخت نمونه داخلی آن در ایران به حساب می‌آمد.

سامانه های تور-ام-1 در یکی از رزمایش های دهه 80

تور-ام-1 سامانه دفاع هوایی کوتاه برد، ارتفاع پایین و تمام متحرک است. این سامانه برای درگیری مؤثر با انواع اهداف هوایی از جمله هواپیماهای بال ثابت و بالگردهای سرنشین دار و بی سرنشین، موشک های کروز و حتی بمب ها و موشک های رها شده از هواپیماها در تمام شرایط آب و هوایی ساخته شده و بهره گیری از رایانه کنترل آتش و سامانه های دیجیتال و استقرار موشک ها به صورت عمودی باعث کاهش زمان واکنش سامانه شده است.

در تور-ام-1 برای خروج موشک‌ها از پرتابگر، از روش پرتاب سرد بهره گیری شده و این سامانه ظرف چند ثانیه پس از اولین شلیک آماده شلیک به هدف بعدی می‌شود. موشک ها به صورت عمودی در داخل پرتابگر جای گرفته‌اند که سبب کاهش حجم مورد نیاز برای استقرار 8 موشک می‌شود.

پس از پرتاب عمودی موشک و با ارتفاع گرفتن موشک از پرتابگر، موتورهای راکتی کوچک (تراستر) در نزدیکی دماغه موشک فعال شده و موشک را در جهت هدف قرار می دهد و در همین لحظه موتور اصلی سوخت جامد روشن می شود.

مراحل شلیک موشک از سامانه تور-ام-2 (این فرایند مشابه تور-ام-1 است)

وجود هر دو رادار کشف و ردگیری روی خودروی پرتابگر، 8 موشک آماده شلیک، پرتاب به صورت عمودی، چابکی و مانورپذیری بالای موشک، برد کشف و ردگیری راداری به ترتیب 27 و 20 کیلومتر، شناسایی و تفکیک همزمان 48 هدف، ردگیری مسیر 10 هدف و شلیک همزمان به 2 هدف از قابلیت های سامانه موشکی تور-ام-1 است.

کل مجموعه روی یک خودروی زره پوش و شنی دار مستقر شده و قابلیت آماده به کار شدن از لحظه توقف در کمتر از 5 دقیقه را دارد. این خودرو خصوصیات حرکتی بسیار خوبی در زمین های دارای عارضه و ناهموار دشت‌ها و بیابان را دارد.

رادار کشف در سامانه تور-ام-1 از نوع پالس داپلر با آنتن سهموی و رادار ردگیری از نوع آرایه فازی است که مقاومت بالایی نیز در شرایط جنگ الکترونیک دشمن دارد. یک سامانه جانبی الکترواپتیک نیز در تور-ام-1 تعبیه شده که امکان درگیری با یک هدف را در صورتی که سامانه های راداری دچار مشکل شوند فراهم می‌کند.

ردیاب اپتیکی روی سامانه موشکی تور-ام-1

وجود سامانه‌های راداری برای هر پرتابگر باعث کاهش احتمال اشباع توسط جنگ الکترونیک دشمن و نیز عدم از کار افتادن کل آتشبار (متشکل از چند سامانه تور-ام-1) درصورت هدف قرار گرفتن یکی از رادارها در قیاس با سامانه هایی که یک رادار به چند پرتابگر اختصاص دارد می‌شود.

ویژگی‌های راداری سامانه و نیز استفاده از سامانه‌های غیرفعال اپتیکی نیز باعث پدید آمدن توانایی فوق العاده‌ای در تحمل شرایط جنگ الکترونیک و پایداری بسیار بالای سامانه در محیط نبرد شده است. این سامانه در زمان کمتر از دو دقیقه به آمادگی عملیاتی کامل رسیده و در کمتر از 6 ثانیه موشک خود را شلیک می‌کند.

موشک 3.5 متری این سامانه 167 کیلوگرم جرم دارد که 14.8 کیلوگرم آن را سرجنگی تشکیل می‌دهد. بیشینه سرعت موشک 850 متر بر ثانیه (حدود 2.8 برابر سرعت صوت یا 2.8 ماخ) بوده و توانایی درگیری با اهدافی با سرعت700  متر بر ثانیه (بیش از 2 ماخ در ارتفاع پائین) را دارد. موشک توانمند این سامانه توانایی مانور تا 30 برابر شتاب گرانش(g)  را داشته اما اگر این مانورپذیری سنگین موشک نیز کافی نبود، فیوز مجاورتی عمل کرده و با انفجار سرجنگی هدف را نابود خواهد کرد.

احتمال اصابت موشک به هدف برای این سامانه، 92 تا 95 درصد در مقابل هواپیماها، 80 تا 96 درصد در برابر بالگردها، 60 تا 90 درصد برای موشک های کروز، 70 تا 90 درصد در رویارویی با بمب ها و موشک های هدایت شونده و 90 درصد در مقابله با هواگردهای بدون سرنشین است. به طور معمول حد پائین این احتمال ها با شلیک یک موشک و حد بالای آنها با شلیک دو موشک به یک هدف حاصل می شود. کمینه برد موشک حدود 100 متر و کمینه ارتفاع درگیری نیز 10 متر است که باید گفت عملاً هر هدفی که در حال پرواز پایدار باشد از تیررس تور-ام-1 در امان نخواهد بود. بیشترین ارتفاع هدف قابل درگیری برای این سامانه 6000 متر در نمونه روسی است.

لحظه اولیه خروج موشک از سامانه به روش پرتاب سرد

خودروی پرتابگر موشک در سامانه تور، حدود 37 تن وزن، 500  کیلومتر برد و 65 کیلومتر بر ساعت سرعت داشته و حفاظت کامل  NBC(هسته‌ای، میکروبی و شیمیایی) برای سه خدمه آن فراهم است.

مجموع این ویژگی‌ها و سایر نکات فنی سامانه باعث شده بود که تور-ام-1 گزینه مطمئنی برای دفاع لایه آخر از تأسیسات و اماکن مهم باشد. آزمایش عملی درگیری با مهمات رها شده از هواپیما با این سامانه در رزمایش‌های داخلی نیز گواه دیگری بر امکان استفاده از حداکثر قابلیت‌های تور-ام-1 در ایران بود.

انهدام یک پهپاد کوچک هرمس اسرائیلی که از خاک جمهوری آذربایجان بلند شده و در حال نزدیک شدن به مناطق حساس نطنز و تأسیسات هسته‌ای بود در یکم شهریور ماه سال 1393 توسط همین این سامانه صورت گرفت.

رادار چرخان کشف هدف و متعلقات آن روی سامانه تور-ام-1

اولین نشانه‌ها از تمایل سپاه به تسلط بر فناوری‌های تور-ام-1 با خبر افزایش سقف ارتفاع قابل درگیری با این سامانه مشاهده شد. متخصصان سپاه به کمک همرزمان خود در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح موفق به برداشتن محدودیت ارتفاع قابل درگیری توسط موشک سامانه تور-ام-1 شدند که خبر آن در سال 1388 اعلام شد.

به این ترتیب این سامانه قابلیت درگیری با اهدافی با ارتفاع پروازی 35000 پا معادل حدود 10.5 کیلومتر را به جای 6 کیلومتر اولیه (در بردهای متناسب با انرژی موشک) پیدا کرد.

دومین تغییر در سامانه تور-ام-1 در اختیار ایران، اضافه شدن یک آنتن مربعی شکل به این سامانه بود که در رژه های نیروهای مسلح و نمایشگاه‌های دفاعی داخلی چندین بار مشاهده شد. از ماهیت کارکرد این آنتن خبری منتشر نشده اما هر چه بود نشان از یک حرکت رو به جلوی دیگر توسط متخصصان ایرانی برای افزایش قابلیت های این سامانه داشت.

سامانه تورا-ام-1 بهسازی شده در ایران؛ آنتن مربعی کوچک در کنار آنتن ردگیری اصلی و بالای سامانه های اپتیکی قابل مشاهده است

کمی بعد از خرید تور-ام-1 توسط ایران برای اولین بار سامانه تور-ام-2 توسط روسها در نمایشگاه‌های دفاعی این کشور رونمایی شد. از جمله تغییرات این سامانه نسبت به نسل قبلی، افزایش قابلیت درگیری با 4 هدف به جای 2 هدف، بهبودهای مختلف در سامانه‌های راداری از جمله استفاده از آنتن‌های پیشرفته تر با برد بیشتر و همچنین قابلیت شلیک در حال حرکت توسط گونه‌هایی از این سامانه بود.

سامانه تور-ام-2 در نمایشگاه امسال ماکس روسیه

در سامانه تور-ام-1 رادار قابلیت اکتساب هدف در حال حرکت خودرو را داشته اما برای شلیک موشک نیازمند توقف حرکت داشت. اما بر اساس مشخصات اعلام شده از تور-ام-2 این محدودیت در این نمونه برطرف شده و موشک بدون نیاز به توقف حرکت پرتابگر قابل شلیک است.

به واسطه همین قابلیت، نیاز به استقرار کامل سامانه و سپس شروع به فرایند کشف و ردیابی و ردگیری اهداف از بین رفته و در واقع سامانه‌های تور-ام-1 و خصوصاً نمونه تور-ام-2 به طور کامل یک پدافند متحرک و هشیار در لحظه را در واقعیت به نمایش گذاشتند.

مراحل شلیک موشک از سامانه تور-ام-2 (فرایند مشابه تور-ام-1 است)

جنگ تحمیلی تروریست‌ها علیه سوریه نشان داد که سامانه‌های پدافند هوایی برد کوتاه به همان اندازه که در دفاع از اهداف حیاتی و متمرکز حائز اهمیت هستند، خود نیز در معرض تهاجم دشمن قرار دارند. کاری که موشک‌ها و پهپادهای مهاجم رژیم صهیونیستی در چند نوبت انجام دادند. یعنی مستقیماً به سامانه‌های پدافند هوایی خصوصاً سامانه پنتسر-اس-1 روسی که در مقاطعی از جنگ تحمیلی سوریه درخشش‌های خیره کننده‌ای داشت حمله کردند.

یک راه برای کاهش آسیب پذیری سامانه‌های پدافندی، جابجا کردن آنها در اطراف هدف به صورت مستمر است تا در صورت شناسایی شدن محل استقرار فعلی سامانه، با تغییر موضع، مجدداً مکان دقیق سامانه برای مهاجمین ناشناخته شود.

اما هر بار جابجا کردن سامانه باعث خارج شدن آن از چرخه دفاعی و افزایش آسیب پذیری منطقه تحت پوشش تا زمان استقرار در مکان جدید می‌شود. راهکار اولیه برای رفع این مشکل، افزایش تعداد سامانه‌های پدافندی است که خود مشکلاتی خصوصاً با بودجه‌های محدود به همراه دارد. وجود قابلیت درگیری با اهداف در حین حرکت در یک سامانه پدافند هوایی، همین پنجره زمانی نقل و انتقال سامانه را برای تهاجم مؤثر دشمن از وی گرفته و باعث حفظ پوشش پدافندی در اطراف محوطه مد نظر می‌شود و راهکار مؤثرتری به جای افزایش تعداد سامانه های پدافندی در یک منطقه است.

سامانه تور ام-1 در اختیار نیروی هوافضای سپاه

نکته مهم این است که سطح توانمندی سامانه پدافندی در حال سکون و حرکت نباید تفاوت خاصی داشته باشد زیرا در این صورت باز هم احتمال موفقیت دشمن در زمان جابجایی سامانه‌ها افزایش می یابد. علاوه بر لحاظ کردن نکات فنی متعدد در طراحی بخش های مختلف سامانه خصوصاً آنتن رادار و متعلقات مربوط به چرخش آن، در نرم افزارهای محاسباتی نیز باید پارامترهای مربوط به حرکت خودرو و در واقع حرکت آنتن رادار دیده شود که پیچیدگی های خاص خود را دارد.

به علاوه موشک سامانه نیز باید امکان شلیک در حال حرکت را داشته باشد که بیشتر نیازمند اصلاحاتی در نرم افزارها و برخی حسگرهای داخلی آن است. می توان گفت سامانه پدافند هوایی با قابلیت شلیک در حال حرکت، عملاً از نظر سطح فناوری مشابه یک سامانه دریاپایه است که در حین حرکت شناور توان شلیک دارد.

به مدد این قابلیت، سامانه پدافند هوایی برد کوتاه جدید نیروی هوافضای سپاه، می‌تواند بدون نیاز به خاموش کردن رادار و سامانه های مربوطه، جمع کردن آنتن‌های رادار برای ایجاد امکان حرکت دادن سامانه و سپس اجرای معکوس همین فرایند در نقطه استقرار جدید، اقدام به حرکت‌های مستمر در اطراف نقطه تحت پوشش کرده و گام مؤثری در اجرای صحیح پدافند غیرعامل برای دفاع از خود سامانه پدافندی در برابر هجوم دشمن بردارد.

به علاوه دستیابی به این فناوری به معنی امکان استقرار چنین سامانه‌ای روی شناورهای رزمی نیروهای مسلح کشور است که با وجود روحیه تعاون و همکاری بین نیروها به سرعت در شناورهای رزمی نیروی دریایی راهبردی ارتش نیز با توجه به میزان فضای در دسترس شناورهای فعلی و لحاظ کردن در طراحی شناورهای جدید قابل گسترش است.