چرا از تولید ۱۰۰ میلیون تن محصول کشاورزی محروم شدیم؟

به گزارش حلقه وصل، هفته دولت فرصت مغتنمی بود برای ارائه «گزارش عملکرد» دولت، و معمولاً آنچه رسانه‌ها در این باره منتشر می‌کنند، گزارش‌هایی از عملکرد مثبت دولت و دستگاه‌ها در حوزه‌های اقتصادی است که البته در وضعیت فعلی اقتصاد کشور چندان برای مردمی که هر روز بر مشکلات اقتصادی و معیشتی آنها افزوده می‌شود، ملموس و قابل درک نیست.

طی هفته گذشته به مناسبت هفته دولت، عملکرد دولت در بخش کشاورزی در زیر مجموعه های مختلفی مانند زراعت، شیلات، فعالیت های عمرانی  و آبرسانی در نقاط مختلف کشور منتشر شده است، اما در این گزارش سعی می‌شود که گوشه ای از "عملنکرد"های بخش کشاورزی تشریح شود.

بخش کشاورزی ایران با وجود همه استعداد و توانایی های بالقوه و بالفعلی که دارد  سهم آن از تولید ناخالص داخلی کشور تنها 5 تا 10 درصد است. بر اساس آخرین آمار مرکز آمار ایران، سطح اراضی کشاورزی در کشور ما از 16 میلیون هکتار در سال 82 به 14٫7 میلیون هکتار کاهش یافته و همچنین متوسط اراضی کشاورزی یک بهره‌بردار در کل کشور 4٫9 هکتار است. تعداد بهره‌برداران کشاورزی نیز از 4 میلیون و 200 هزار نفر به 4 میلیون و 43 هزار نفر رسیده است که کاهش 6درصدی را نشان می‌دهد.

همچنین بر اساس اعلام سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی هرساله به‌دلیل کمبود امکانات و جذابیت‌های بخش کشاورزی به‌طور میانگین 50 هزار نفر از تعداد کشاورزان کم می‌شود. همه این آمار و ارقام نشان می دهد، بخش قابل توجهی از ظرفیت های کشاورزی ایران به دلیل بی توجهی و عملنکردهای دولت به فعلیت نرسیده است.

* بهره‌وری پایین کشاورزی، کشور را از رشد 2 برابری تولید محروم کرد

ایران همواره با محدودیت و تنشهای آبی در بخش کشاورزی همراه بوده اما توانسته است غذای مورد نیاز خود را در داخل کشور تامین کند که این مهم در شرایط فعلی نیز به راحتی قابل تامین است زیرا با وجود افزایش جمعیتی که در سالهای اخیر وجود داشته است اما همزمان در علم، تکنولوژی، ابزار و ماشین آلات بخش کشاورزی تحولات زیادی ایجاد شده که منجر به افزایش عملکرد در این بخش می‌شود.

در زمینه عدم افزایش بهره وری ذکر این مثال کافی  است که تولید کننده نمونه کشوری در تولید گندم دارای عملکرد 14 تن در هکتار است درحالی که متوسط عملکرد تولید گندم در کشورمان  حدود 4 تن در هکتار بر آورده شده است؛ در صورتی که بتوانیم متوسط عملکرد کشور را حتی با اندازه نیمی از تولید کشاورزان نمونه خود بالا ببریم و 7 تن در هکتار تولید کنیم، میزان تولید کشور حدودا دو برابر افزایش می یابد.

کشور هلند حدود دوسوم خوزستان یعنی 43هزار کیلومترمربع مساحت دارد و از دو استان گیلان و مازندران کشورمان کوچک‌تر است؛ متوسط بارندگی سالانه در این کشور  850 میلی‌متر  اما متوسط بارندگی در این دو استان کشورمان بالای 900 میلی‌متر است و شرایط بهتری دارد؛ اما این کشور کوچک اروپایی با در اختیار داشتن کشاورزی دانش‌محور، مصرف آب برای محصولات کلیدی را تا 90 درصد کاهش داده است، با قابلیت‌های کشاورزی کمتر از ایران، 9 میلیارد دلار صادرات گل دارد و مجموع صادرات محصولات کشاورزی این کشور در سالهای مختلف 79 تا 88 میلیارد دلار اعلام شده به‌طوری که این رقم بیشتر از مجموع صادرات ایران در بهترین وضعیت فروش نفت است و این کشور کوچک اروپایی همواره میان چند کشور بزرگ صادرکننده محصولات کشاورزی بوده است.

یکی از دلایل پایین‌بودن بهره‌وری در بخش کشاورزی و به‌ویژه مصرف آب، سطح پایین بهره‌مندی از سیستم‌های نوین آبیاری در اراضی کشور است (درحالی که این امر از نقاط قوت کشاورزی هلند به‌حساب می‌آید) به‌طوری که از 14.7 میلیون هکتار اراضی کشاورزی موجود تنها  1.7میلیون هکتار از اراضی کشاورزی به آبیاری تحت فشار مجهز شده است.

* خودکفایی که به وابستگی تبدیل شد

اهمیت تامین امنیت غذایی و خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی اساسی دیگر بر هیچ سیاست گذاری پوشیده نیست. خودکفایی در تولید گندم دست آورد ارزشمندی برای بخش کشاورزی کشور به حساب می آید اما این دست آورد به دلیل عدم  همراهی سازمان برنامه و بودجه و شورای اقتصاد در تعیین قیمت به موقع و منصفانه خرید تضمینی محصولات کشاورزی باعث شد که بعد از چند سال این دست آورد امسال متزلزل شود.

طی سالهای متمادی گذشته در تولید دانه های روغنی نه تنها عملکرد مثبتی نداشته ایم بلکه وضعیت به شدت تاسف باری داریم به طوری میزان وابستگی به واردات روغن و خوراک دام و طیور بیش از 80 درصد است. بر اساس جدید ترین آمار اعلامی، میزان خوداتکایی در تولید دانه های روغنی از 6 درصد به 17 درصد رسیده‌ است.

 پنبه نیز یکی از محصولاتی استراتژیک کشاورزی است که  میزان تولید آن در کشورمان تنها 50 درصد نیاز صنایع نساجی را پاسخ می‌دهد.مجموع تولید پنبه و واردات آن سالانه 120 هزار تن الیاف پنبه است.

بنابراین گزارش در تولید محصولاتی اساسی مانند برنج و گوشت قرمز  وابستگی کشور به واردات قطع نشده است و کماکان بخشی از نیاز کشور به این محصولات از خارج از کشور تامین می شود.

با وجود اینکه مصرف برنج در کشور بیش از 3 میلیون تن است اما تا سال گذشته 2 میلیون تن در داخل تولید می شد و در سال جاری به دلیل افزایش بارندگی‌های این رقم به 2 میلیون 400 هزار تن تا 2 میلیون 500 هزار تن افزایش یافته است و مابقی باید از واردات تامین شود.

میزان مصرف گوشت قرمز در کشور نیز سالانه 960 هزار تن  تا یک میلیون تن برآورد شده که حدود 150 تا 160 هزار تن آن از خارج کشور تامین می شود.

در حالی که کشاورزی ایران طی سالهای گذشته بین 100 تا 120 میلیون تن محصول کشاورزی در هر سال تولید داشته که بنابر عقیده کارشناسان این بخش، در صورتی که ظرفیت های بالقوه این بخش فعال شود، بهره وری افزایش یابد و مسئولان بر خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی اعتقاد داشته باشند، حجم تولید کشاورزی ایران حداقل توان رشد 2 برابری تا 200 میلیون تن را دارد و می تواند حداقل غذای 150 میلیون نفر را تامین کند.

* کارنامه تنظیم بازار محصولات کشاورزی، تقریبا صفر

تنظیم بازار محصولات کشاورزی یکی از مواردی است که وزارت جهاد کشاورزی در سال های گذشته برای اجرای آن دچار چالشهای بزرگی بود. در سال های گذشته مسئولیت تنظیم بازار این محصولات به صورت عمده یعنی قبل از عرضه به بازار در اختیار وزارت جهاد کشاورزی و مسئولیت تنظیم بازار در خرده فروشی ها در اختیار  وزارت صنعت، معدن و تجارت بود.

این چند گانگی تنظیم بازار میان دو وزارتخانه و عدم در اختیار داشتن ابزار لازم توسط  وزارت جهاد کشاورزی، تنظیم بازار را با مشکلات جدی رو به رو کرد و در نتجیه این وزارتخانه گزارش عملکرد ضعیفی در این بخش  از خود ارائه کرد و می توان گفت که نمره قبول در این بخش نمی‌گیرد.

این چند پارگی ها در نتیجه منجر به آن شد که مسئولیت تنظیم بازار محصولات کشاورزی از وزرات جهاد کشاورزی گرفته و به وزارت صنعت، معدن و تجارت سپرده شد.

* 95درصد از ظرفیت توسعه گلخانه‌ها محقق نشد

توسعه گلخانه ها در کشور نیز یکی از محوری ترین فعالیت هایی است که بخش کشاورزی به آن نیاز دارد اما به اذعان خود وزیر جهاد کشاورزی در این بخش عقبگرد شدیدی وجود دارد.

محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی اخیراً در هفتمین گردهمایی سراسری کشت محصولات زراعی سال 98 - 99 اظهار کرد: در توسعه ایجاد محصولات گلخانه‌ای در مقایسه با ظرفیت‌هایی که در کشور داریم و حتی کشورهای همسایه عقب هستیم و این کشورها با سرعت بسیار بیشتری از ما حرکت می‌کنند.

وی افزود: سال گذشته 25 تا 26 درصد رشد توسعه گلخانه‌ها را در کشور داشتیم اما با این وجود تازه به 15 هزار هکتار رسیده‌ایم که این رقم در کشور همسایه‌مان ترکیه 70 هزار هکتار است و در یک استان کشور چین تنها 435 هزار هکتار گلخانه ایجاد شده است.

 بر اساس مطالعات و استعدادیابی انجام شده برای ایجاد شهرک های کشاورزی، بیش از 270 هزار هکتار از اراضی کشور مستعد ایجاد گلخانه شناخته شده است که ظرفیت عظیمی را پیش روی توسعه گلخانه های در کشور ایجاد کرده اما متاسفانه تاکنون تنها 15 هزار هکتار در کل کشور گلخانه ایجاد شده است. 

 * چرا هنوز الگوی کشت موفق نداریم؟

با وجود اینکه مسئولان  وزارت جهاد کشاورزی همواره دم از «الگوی کشت محصولات کشاورزری» می زنند، اما در مقام عمل شاهد اجرای دقیق این الگو در کشور نیستیم به طوری که هر ساله مشاهده می‌شود که قیمت یک محصول در مقطعی به دلیل کاهش تولید به شدت افزایش می یابد و مصرف کنندگان را دچار مشکل می کند و در مقطعی به حدی از قیمت آن با افزایش تولید کاسته می شود که بازار از آن اشباع شده و محصول کشاورزان روی دستشان می ماند و حتی برداشت آن برای کشاورزان صرفه اقتصادی ندارد.

نمونه های بسیاری مانند سیب زمینی، پیاز، هندوانه و کاهو از جمله این موارد هستند که در  مواقعی تا هر کیلوگرم 700 تومان کاهش مییابد و در مقطعی نیز تا 15 هزار تومان افزایش قیمت دارند.

* کاداستر، شاید وقتی دیگر

اجرای  طرح کاداستر نیز یکی از برنامه های ملی و مهم کشور است.  تهیه نقشه کاداستر اراضی کشاورزی منجر به تثبیت مالکیت اراضی کشاورزی، برنامه ریزی و مدیریت یکپارچه اراضی، ساماندهی و تعیین تکلیف اراضی تصرفی سنواتی و اختلافی، شناسنامه دار کردن و صدور اسناد مالکیت اراضی کشاورزی، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی کشاورزی و غیره می شود اما از برنامه ریزی های انجام شده در این بخش نیز عقب هستیم.

*از آبخیزداردی غفلت کردیم

عقب ماندگی بخش کشاورزی ایران در خصوص عملیات آبخیزداردی و آبخوان داری یکی دیگر از عملنکردهای وزارت جهاد کشاورزی است که در گزارش عملکرد دولت به مناسبت هفته دولت اشاره ای  به آن نمی شود.  به اعتقاد کارشناسان، عملنکرد دولت در حوزه آبخیز داری یکی از عواملی بود که میزان خسارت را در سیلهای اخیر کشور بالا برد.

کمبود اعتبار از گلایه های سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور برای پیشبرد برنامه های آبخیزداری در کشور است و مسئولان این سازمان اعلام می‌کنند که در صورتی که تامین اعتبار صورت گیرد این عملیات با سرعت بیشتری انجام می شود.

بر اساس اعلام هوشنگ جزیی مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگلها، هرساله به‌دلیل عدم آبخیزداری در بالادست برخی از سدها، معادل یک سد کرج را با ورود خاک به مخازن سدها از دست می‌دهیم.

 وی همچنین اظهار داشت: از نظر ما 1500 میلیارد تومانی که دولت امسال به آبخیزداری اختصاص داده هیچ است زیرا بودجه مورد نیاز برای  این بخش در مقایسه با فعالیتی که می‌توانیم انجام دهیم بسیار کم است؛ براساس برنامه ششم سالانه باید برای آبخیزداری 2 هزار میلیارد تومان اختصاص یابد اما در سال جاری با وجود افزایش چشمگیر بودجه آبخیزداری هنوز 500 میلیارد تومان کمتر از همان برنامه است.