آنچه تا اکنون بر سینمای دفاع مقدس گذشت

به گزارش حلقه وصل: با نگاهی به تاریخچه این ژانر در سینمای ایران از اولین‌ها میتوان به قبل از شروع جنگ تحمیلی نیز اشاره کرد، درست زمانی که ایرج قادری شروع به ساخت فیلم «برزخی‌ها» کرد. فیلم سینمایی «مرز» نخستین اثر رسمی ژانر دفاع مقدس است که در سال۱۳۶۰ ساخته شد. این فیلم با استقبال خوبی روبه رو شد و همین امر سبب شد تا دیگر هنرمندان به این ژانر سوق پیدا کنند. اما آنچه ساخته می‌شد نمایشی پرهیجان و جلوه‌های تصویری از جنگ بود و میتوان گفت از حقیقت ظاهری جبهه فاصله‌ای عمیق داشت که می‌توان از نمونه این مورد به فیلم های، «عقاب‌ها»، «عبور از میدان مین» اشاره کرد.

می‌توان گفت در چهار دهه‌ای که گذشت نمایش قهرمانان دفاع مقدس هربار رنگی متفاوت به خود گرفت. در دهه۶۰ شاهد نمایش قهرمانان قدرتمندی بودیم که آسیب پذیر نبودند و تصویری آسمانی به خود گرفته بودنند و مضامین حماسی و دفاع از میهن، دعوت مردم برای حضور در جبهه ملاک اولیه قرار داشت. پس از گذشت چندسال از جنگ و به واسطه حضور کارگردانان در میدان واقعی جنگ، حال و هوای ساخت آثار ظاهری نزدیک به واقعیت گرفت. اینگونه بود که سینمای دفاع مقدس از جلوه هالیوودی خود خارج شد و مخاطب شاهد سینمای واقع‌گرا شد. در اکثر آثار شاهد دشمنی بی‌عقل و خونسرد بودیم که به راحتی شکست می‌خورند، اما با ورود کارگردانانی، چون ابراهیم حاتمی کیا و رسول ملا‌قلی‌پور این دیدگاه در آثاری، چون «دیده‌بان»، «مهاجر» و «پرواز در شب» تغییر کرد. یعنی در دهه ۷۰ شاهد تولد قهرمانان‌هایی زمینی بودیم. انسان‌هایی عادی که با مشکلات واقعی زندگی می‌کنند. اخلاص و روحیه جهادی، عرفان و مفاهیم معرفتی از مضامین عمده این دهه بود که همین امر سبب شد تا روایت‌های متعدد در قالب‌های گوناگون شکل بگیرد و این دهه بعنوان طلایی‌ترین عصر ژانر دفاع مقدس نام گیرد. فضایل اخلاقی و خودسازی معرفتی که در پایان فیلم به ارتقا می‌رسد از دیگر ویژگی‌های این دهه است مانند؛ فیلم «سجاده آتش»، «عملیات کرکوک»، «سفر به چزابه» اشاره کرد.

سپس شاهد تولد سینمای روشنفکری که به تاثیرات جنگ در زندگی و جامعه می‌پرداخت هستیم. فیلم‌هایی مانند؛ «باشو غریبه‌ی کوچک»، «دندان مار»، «گروهبان»، «کوچه‌های عاشقی» اشاره کرد.

سینمای دفاع مقدس پس از پایان جنگ تحمیلی رنگی دیگر به خود گرفت. حال سینماگران قاب‌های خود را در کوچه پس کوچه‌های شهر بستند و اینبار سوژه آنها اثرات پس از جنگ بود. فیلم‌هایی مانند؛ «از کرخه تا راین»، «بوی پیرهن یوسف»، «آژانس شیشه‌ای»، «مجنون»، «پناهنده»، «نسل سوخته»، «کیمیا» از مهم‌ترین آثار این مجموعه هستند.

پیشتر ذکر شد که آثار ابتدایی این ژانر با هیجانات تصویری و عدم کیفیت در مباحث فنی همراه بود. مخاطب صرفا در انبوهی دود و بمب و آتش محصور می‌شد و با هر صدای بمب فضای جنگ القا می‌شد. اما با گذشت سال‌ها و ایجاد تغییر و تحولات در فضای تصویری جنگ، شاهد رشد پرداخت تصویری این ژانر بودیم. دستاوردی که میتوان گفت به واسطه هشت سال دفاع مقدس برای سینمای ایران رقم خورد. «دوئل» با توجه به ظرافت‌های تصویری از بهترین نمونه‌هایی است که میتوان به آن اشاره کرد.

در دهه‌های بعد از جنگ یعنی اوایل دهه ۸۰ شاهد تغییر در پرداخت محتوایی نیز بودیم. متولد شدن سینمای ضد جنگ که از نمونه‌های بارز و موفق آن می‌توان به «اتوبوس شب»، «ملکه»، «گیلانه»، «طبل بزرگ زیر پای چپ» اشاره کرد. سیر نزولی این ژانر را می‌توان از دهه ۸۰ دانست. البته که در این دهه شاهد تنوع در شخصیت پردازی‌های زمینی هستیم.

در ادامه شاهد تلفیق ژانر‌های دیگر با ژانر دفاع مقدس هستیم. وارد شدن کمدی و سورئال به این ژانر، فضای متفاوت تصویری را خلق کرد که سبب شد از یکدستی گذشته خارج شود. «لیلی با من است»، «سفر به چزابه»، «هیوا»، «برج مینو» از جمله این آثار هستند که فضایی متفاوت از گذشته به خود گرفتند. «اخراجی ها» در ژانر کمدی روایتگر جنگ بود که با استقبال گسترده مخاطبان رو به رو شد و آمار و ارقام گیشه را جابه‌جا کرد.

رکود این ژانر به واسطه تکراری شدن پرداخت در موضوع و تلفیق ژانر‌ها در دهه نود همراه بود. دهه نود تولیدات این ژانر کمتر از گذشته شد و نیازمند تزریق نگاه خلاقه و پرداخت متفاوت بود. همین امر سبب شد تا آثاری همچون «ایستاده در غبار»، «تنگه‌ی ابو قریب»، «شیار ۱۴۳»، «ویلایی ها»، «موقعیت مهدی» جانی تازه به سینمای جنگ بدمند. دهه ۹۰ و۱۴۰۰ با پرورش قهرمانان در دل درام دفاع مقدس همراه هستیم. اولویت‌های پرداخت موضوعات یکی پس از دیگری تغییر کردند و به واسطه تغییر نگاه‌ها به مسئله جنگ، روایت‌ها متمرکز نوشته شد به روایت دیگر حول محور جنگ چالش‌ها به تصویر کشیده شدند.

بعد از سی سالگی این ژانر روایت زندگی شخصیت‌ها و رویداد‌های خاص در اولویت قرار گرفتند. نمایش زندگی قهرمانانی، چون شهید علی اکبر قربان‌شیرودی در فیلم «آسمان غرب»، شهید بروجردی در فیلم غریب، شهید منصور ستاری در فیلم سینمایی «منصور»، و فیلم «آبادان یازده» ماجرای مقاومت کارکنان رادیو نفت ملی آبادان که تا پای جان ایستادند و اجازه ندادند نبض رسانه‌ای شهر سقوط کند و به دست دشمن بیفتد، «چ» روایت زندگی شهید چمران از جمله این اولویت‌ها بود. نرگس آبیار با فیلم «شیار۱۴۳»، محمدحسین مهدویان با فیلم «ایستاده در غبار» نیز با ورود به این ژانر آثار ماندگاری را از خود برجای گذاشتند.

در عصر حاضر شاهد تثبیت و ماندگار شدن موج نو این ژانر در سینما هستیم. قدم برداشتن برای نمایش تاریخ و قهرمانان انسانی برای نسل کنونی که درک مستقیمی از اتفاقات گذشته ندارند. سیر تحولی نمایش قهرمان و قهرمان سازی که از نمایش انسان‌های آسمانی به واقعیت نزدیک شده و برای مخاطب باورپذیر شدند. اکنون سینمای دفاع مقدس در جایی ایستاده که برای نسل کنون دست به الگوسازی می‌زند و پاسخگوی شبهات گذشته است و یا روایتگر آنچه پیش آمده.

میتوان گفت ژانر دفاع مقدس دیگر مانند گذشته نیست و از کلیشه خارج شده است. پرداخت به زندگی همسران شهدا و یا خانواده شهدا نیز در داستان‌های دراماتیک دیده می‌شود. معنویت و ایمان قلبی و مفاهیمی مانند شهادت باعث شد تا سینمای دفاع‌مقدس در ایران قهرمانانی منحصربه‌فرد معرفی کند. حال باید دید با ورود نهاد‌ها و سازمان‌های دولتی برای ساخت و حمایت مستقیم از این آثار چه آینده‌ای برای ژانر دفاع مقدس رقم خواهد خورد.