شتاب علمی ایرانی در حوزه سلول‌های بنیادی و شبیه‌سازی حیوانات

به گزارش حلقه وصل، پژوهشگاه رویان به‌عنوان مرکزی که در اواخر دهه ۶۰ راه‌اندازی شد، امروز یکی از مطرح‌ترین پژوهشگاه‌های علوم سلولی در منطقه و جهان است. تأسیس پژوهشگاه رویان به‌همت مرحوم پروفسور کاظمی آشتیانی، زمینه فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی را فراهم کرده است.

از ارائه راهکاری برای درمان قطعی بیش از ۷۰ بیماری صعب‌العلاج تا درمان ناباروری و بومی‌سازی روش درمانی کارتیسل یا به‌عبارتی مهندسی و آموزش ژن در این مرکز صورت می‌گیرد که اینها نمونه‌هایی از دستاوردهای حاصل‌شده از ترویج علم سلول‌های بنیادی است که از اواخر دهه ۶۰ توسط پروفسور کاظمی آشتیانی پیگیری و با تأسیس پژوهشکده رویان در سال ۱۳۷۷ به مرحله جدیدی وارد شده است.

در زمینه تولید علم در حوزه سلول‌های بنیادی، ایران رتبه اول منطقه و ۱۳ در جهان است. بیش از ۱۶۰ شرکت دانش‌بنیان در کشور در حال فعالیت هستند و ۲۱ مرکز پیوند سلولی، به مردم در این حوزه خدمات ارائه می‌کنند؛ خدماتی که مرهون تلاش‌های بی‌وقفه پروفسور کاظمی آشتیانی و دیگر همکاران او از جمله دکتر شاهوردی است.

در سال‌های گذشته در حوزه سلول‌های بنیادی با تلاش‌های شرکت‌های دانش‌بنیان از طرح‌های پژوهشی به محصولات کاربردی رسیده‌ایم، محصولاتی که در حوزه داروها بسیار کاربرد دارند و می‌توانند نیازهای مختلف را برطرف کنند.

پژوهشگاه رویان هشتم خرداد ماه سال ۱۳۷۰ به‌عنوان مرکز جراحی محدود با هدف ارائه خدمات درمانی به زوج‌های نابارور و پژوهش و آموزش در زمینه علوم باروری و ناباروری توسط زنده‌یاد دکتر سعید کاظمی آشتیانی و گروهی از پژوهشگران و همکارانش در جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران تأسیس شد.

این پژوهشگاه در سال‌های ۱۳۷۷ و ۱۳۸۷ به‌ترتیب مجوز مراکز تحقیقات علوم سلولی و مرکز تحقیقات پزشکی تولید مثل را از شورای گسترش دانشگاه‌های علوم پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دریافت کرد و آبان ماه ۱۳۸۸ شورای گسترش آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با ارتقای آن از پژوهشکده به پژوهشگاه رویان موافقت کرد.

پژوهشگاه رویان یک قطب تحقیقاتی و فناوری در تراز بین‌المللی، پیشگام در توسعه علم، فناوری و نوآوری در علوم زیستی با مرجعیت در علوم سلول‌های بنیادی، تولیدمثل، زیست‌فناوری، طب ترمیمی و مؤثر در ارتقاء سلامت جامعه است؛ به همین بهانه به‌سراغ دکتر عبدالحسین شاهوردی رئیس پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی رفتیم و درباره دستاوردهای بزرگ علمی رویان به گفت‌وگو نشسته‌ایم که مشروح این مصاحبه را از نظر می‌گذرانید:

در زمان حاضر جایگاه ایران در حوزه سلول‌های بنیادی و ناباروری چگونه است؟

ما تجربه و تکنیکی را درباره لقاح خارج از رحم داریم؛ در لقاح خارج از رحم، با سوزن یا با کنار هم قرار دادن تخمک و اسپرم در آزمایشگاه تلقیح انجام می‌شود، یک روش دیگر استفاده از سلول‌های بنیادی است که تخمک ایجاد می‌کند که این تکنولوژی برای حیوانات است و در دنیا نیز برای مورد انسانی آزمایشی صورت نگرفته است. در سال ۹۸ میلادی بعد از مطرح شدن دالی اولین گوسفند شبیه‌سازی‌شده،‌ یک جریانی تحت عنوان شرکت حوا به‌راه افتاد و فضایی را ایجاد کرد که مثلاً انسان را شبیه‌سازی کنند.

این تکنولوژی که در بحث ناباروری داریم به‌عنوان مثال گاوی که شیرده است و پتانسیل ژنتیکی بسیار خوبی دارد به هر دلیلی در کشتارگاه ذبح می‌شود. امروز دوستان و همکاران ما تخمدان این گاو را برمی‌دارند و در محیط آزمایشگاه، تخمک‌های آن را جدا می‌کنند و بعد از اینکه بالغ می‌شود با اسپرم گاو مناسب، آن را لقاح می‌دهند و در نهایت تعداد زیادی جنین در محیط آزمایشگاه تشکیل می‌شود. از یک گاوی در کشتارگاه، نزدیک به ۱۸ جنین از این نوع تشکیل شد که به ۱۰ گاو منتقل شد که حدود ۱۰ گوساله خوبی از همان نژاد شیرده زاده شد. با تکنیک لقاح خارج از رحمی در دام‌ها یا به‌روش شبیه‌سازی، پتانسیل ژنتیکی خوبی را قادر خواهیم بود حفظ کنیم.

چینی‌ها این کار را انجام دادند و از کشتارگاه‌های آمریکا، تخمک‌ها را جمع‌آوری کردند، جنین خوب در آمریکا ایجاد کردند و به چین منتقل کردند. چینی‌ها جنین خوب را به دام‌های معمولی خود منتقل کردند. امروز که در حال تکثیر بز سانن در اصفهان هستیم در واقع جنین‌های بز سانن در محیط آزمایشگاهی تولید می‌شود و فقط به بزهای معمولی منتقل می‌شود(!) که عنوان آن رحم اجاره‌ای خواهد بود. امروز قیمت بز سانن بسیار بالاست و اصل بز سانن برای اروپا و آلپ است. در اصفهان تا امروز بیش از ۳هزار بز سانن تولید شده و فروخته شده است.

همکاران ما به یکی از کشورهای آفریقایی رفته‌اند و مزرعه یک ایرانی را در آنجا پیدا کردند. از گوش تعدادی از بزهای گوشتی آنها، تعدادی از سلول‌ها را جداسازی و به ایران منتقل کردند. روش شبیه‌سازی به این معناست که هسته سلول گوش آن بز را خارج می‌کنند و به تخمک آوردند که این در نهایت جنینی است که ماده ژنتیکی آن برای بز اولیه است. امروز نزدیک به ۳۰ الی ۴۰ بز گوشتی به این روش زاده و تولید شده است.

آیا این روش باعث جهش‌های ژنتیکی خطرناک نمی‌شود؟

این روش، یک دانش است؛ در همین بُزی که مثالش را برای شما زدم، آن را تحریک می‌کنند و از تخمدان آن تخمک می‌گیرند به‌عنوان نمونه ۲۰ تخمک گرفته می‌شود و تخمک را در محیط آزمایشگاهی با اسپرم خوب لقاح می‌دهند و جنین شکل می‌گیرد که این کاملاً طبیعی است.

یک قوچی با نام قمیشلو در استان اصفهان وجود دارد که قوچ وحشی و در حال انقراض است؛ از گوش این قوچ یک سلول گرفتند و به‌روش همانندسازی جنین تشکیل شد و به یک حیوان اهلی میش منتقل کردند و به دنیا آمد، از این حیوان یک رأس به این شیوه به دنیا آمد که هم‌اکنون در باغ وحش شهرداری اصفهان نگهداری می‌شود.

 آیا در سال‌های اخیر به‌لحاظ تزریق منابع دچار مشکل شده‌اید؟

در موضوع دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها و مجموعه‌هایی مثل جهاد دانشگاهی، اتفاقاتی که در بودجه افتاده به ما نیز تسرّی پیدا کرده است؛ در گذشته یک فاکتور رشد را ۴۵۰ یورو خریداری می‌کردیم که امروز هم ۴۵۰ یورو است اما ۴۵۰ یورو را در گذشته با قیمت هر یورو ۷ هزار تومان محاسبه می‌کردیم اما امروز هر یورو نزدیک به ۳۵ هزار تومان است!

یکی از کارهایی که در موضوع دستکاری ژنتیک به آن ورود کردیم پروتئین‌های نوترکیب است. سلول یک‌سری پروتئین‌هایی را ترشح می‌کند، با الگوسازی همان کاری را که سلول در بدن انسان می‌کند در محیط آزمایشگاهی سلول را رشد می‌دهند و این ترشحات را جمع‌آوری می‌کنند و پروتئین‌های مدنظر نیز از آنها جدا می‌شود و بعد از تخلیص و خالص شدن به فاکتور رشد تبدیل می‌شود.

ما امروز نزدیک به ۲۰ پروتئین نوترکیب را در گرید تحقیقات در حال تولید هستیم، حتی یکی از واکسن‌های کرونا را براساس همین پروتئین‌های نوترکیب ساخته‌ایم که پاستور در این زمینه کار کرده است. دانش‌ سلول‌های بنیادی یا دانش سلولی در دنیا به‌طور کلی در ۲۰ سال گذشته دچار تغییر و تحولات فراوانی شده است در واقع هم در بحث تشخیص و هم موضوعات مربوط به کاربرد آنها دچار تحولات زیادی بوده است.

 افق مدنظر محققان و دانشمندان پژوهشگاه رویان چیست؟

مشکلات کشور ریشه‌های داخلی و خارجی دارد و زمانی که به شما به این دانش‌ها مسلط می‌شوید بسیاری از مسائل بهداشتی، سلامت و بسیاری از داروهای گران‌قیمت با تکنولوژی‌های جدید به‌دست می‌آید و ارزش افزوده بسیار بالایی را دارد. در عرصه‌های بیولوژیک نیز موضوعات بیولوژیک بسیار کاربرد دارد به‌عنوان مثال در جنگ عراق با آمریکا در کویت، ویروس کرونا در آن زمان مطرح شده بود یا در موضوع استفاده از مواد رادیواکتیو در گریدهای مختلف و در سطوح مختلف استفاده می‌کنند.

 آیا در مسیر رشد علمی ایران و خاصه پژوهشگاه رویان، سنگ‌اندازی‌های مشکوک با منشأ خارجی و حتی ترورهای بیولوژیک برای حذف چهره‌های مؤثر این حوزه وجود داشته است؟

یکی از موضوعات بسیار مشکوک در این بحث، موضوع فوت مرحوم دکتر کاظمی آشتیانی بنیانگذار پژوهشگاه رویان بود اما سندی در این حوزه وجود ندارد؛ این موضوعات درباره شخصیت‌های سیاسی در عرصه بین‌المللی در گذشته نیز مطرح بوده است اما به‌طور قطع قابل اثبات نیست؛ به‌عنوان مثال سرطان چیست؟ همین تقسیم سلولی که اتفاق می‌افتد، خداوند فاکتورهایی را در سلول گذاشته است که یک اسپرم به داخل تخمک می‌رود و طبیعت تخمک نیز این است که ترشحاتی دارد که جداره تخمک نسبت به هر اسپرم بعدی مقاوم می‌شود و دیگر اجازه ورود نمی‌دهد یعنی با ورود نخستین اسپرم، دور آن بسته می‌شود. سلول در حال تقسیم شدن است و یک فاکتور رشدی تولید می‌شود و دیگر اجازه تقسیم را نمی‌دهد. اگر یک مقدار این رویه از کنترل خارج شود به‌راحتی اینها تکثیر خواهند شد و در واقع سرطان نیز همین است که تعداد زیادی‌ از سلول‌ها تقسیم می‌شوند که به عصب‌ها یا بافت بعدی فشار وارد می‌کند.

در حملات بیولوژیک امکان تشخیص بسیار سخت است. الآن ما حیوانی را به شما نشان می‌دهیم و ادعا می‌کنیم که این حیوان شبیه‌سازی‌شده است، و شما چه‌امکانی برای تشخیص این موضوع دارید؟ جواب ما این است که از گوش حیوان برای نمونه‌برداری استفاده کردیم، در سطح ژنتیک یک مارکرهایی برای تشخیص وجود دارد یعنی زمانی که شما قصد دارید سلول‌های بنیادی خون بند ناف را تزریق کنید شاخص‌های HLAهای آن ۶۰ تا ۷۰ درصد همپوشانی داشته باشد که این همان مارکری است که عرض کردم و این مارکرها، مارکرهای مولکولی است.

یکی از راه‌های تشخیص ژنتیک فرزند این است که از خون مادر نمونه گرفته می‌شود و خون فرزند در خون مادر دیده می‌شود، این مادر یک پروتئین خاص دارد و اگر پروتئین دیگری نیز در آن مشاهده شود، متوجه خواهند شد که فرزند پسر است یا دختر! یعنی نوزاد ترشحاتی دارد که وارد خون مادر می‌شود که به‌وسیله آن، جنسیت یا حتی احتمال وجود بیماری را نیز تشخیص می‌دهند که همه این موارد ذکرشده، دانش سلولی را شرح می‌دهد. دانش سلولی امروز به‌عنوان یک قدرت در کشور محسوب می‌شود اما چون بحث سلامت کنار دانش سلولی مطرح می‌شود، مباحث نظامی آن بسیار کم‌رنگ است و هیچ کشوری نیز به‌غیر از رژیم صهیونیستی در این بحث‌ها ورود نمی‌کند چراکه خط قرمز است.