چرا نمایش خاک‌سفید را بر خاک سیاه نشاندند؟

سرویس فرهنگ و هنر حلقه وصل - نمایش «خاک سفید» با متنی از محمود احدی‌نیا و کارگردانی «محمدرضا هلال‌زاده» همراه با گروهی از بازیگران مستعد تئاتر، سینما و تلویزیون از سوم تیرماه تا ۱۵ مرداد ۱۴۰۰ همزمان با پیک پنجم کرونا روی صحنه رفت.این نمایش با وجود رعایت پروتکل‌های بهداشتی و ظرفیت محدود سالن با استقبال گسترده مخاطبان  مواجه شد.

روایت این نمایش به ساعات پایانی اواخر سال ۱۳۷۹ می‌پردازد که  محله «خاک سفید» که با عنوان مشهور غربت ، توسط مراجع قضائی و انتظامی پاکسازی شد. محور نمایش بر انتقام جویی‌های شخصی یک خانواده ساکن در این محله می‌پردازد.

این نمایش در شرایطی که واکسیناسیون سراسری در کشور تازه آغاز شده بود به علت استقبال گسترده مخاطبان  از نیمه ۱۸ مهرماه ۱۴۰۰  دوباره روی صحنه رفت و در مجموع بیش از ۷۰ اجرا را پشت سر گذاشت.

«خاک سفید» روایت بسیار ملتهبی را از روابط ساختار شکن محله مذکور را بدون عبور از خط‌قرمزهای مرسوم به نمایش می‌گذارد. ساختار نمایش و هدف‌گذاری کلان آن نقد لمپنیسم و مناسبات ضد اجتماعی این محله‌ است که به نقطه کانونی توزیع مواد مخدر در شهرتهران تبدیل شد.

نگاه منتقدانه‌ای در متن نمایش وجود دارد که استدلال‌های مذکور را اثبات می‌کند و بر تصمیم‌گیری قضائی و انتظامی در نحوه پاکسازی  و برخورد با محله مذکور صحه می‌گذارد.

از منظر هنری این نمایش برخلاف جریان اصلی سال‌های تئاتر،مبتنی بر متون فرنگی و ترجمه شده، اثر قابل اعتنایی به شمار می‌آید و امید می‌رفت که در جشنواه چهلم تئاتر فجر یکی از آثار مورد توجه هیات داوران باشد و در رشته‌های مختلفی جوایز فراوانی کسب کند.

اگر کارگردان و نویسنده غرض خاص و شیطنت آمیزی را دنبال می‌کرد امکان نداشت که پایان نمایش خود که همزمان با ورود پلیس و تطهیر محله خاک سفید است را با صدای اذان مرحوم موذن زاده اردبیلی به پایان برساند.روز بیست سوم بهمن دقایقی قبل از اجرای این نمایش در تالار مولوی خبر توقیف نمایش مذکور منتشر شد. در همین زمینه حسین مسافر آستانه، دبیر چهلمین جشنواره تئاتر فجر به ایسنا گفت: نمایش خاک سفید از جمله آثار مشروط در جشنواره بود اما شخصا پای این کار ایستادم و از آن دفاع کردم چراکه این نمایش پیش از این به مدت ۷۰ شب اجرای عمومی خود را سپری کرده بود.او ادامه داد: به گروه اجرایی این نمایش اصلاحیه هایی ابلاغ شد ولی متاسفانه آنچه در جشنواره اجرا شد، با نسخه بازبینی تفاوت بسیار داشت و گروه اجرایی به اصلاحیه ها پایبند نبودند.

دبیر جشنواره تئاتر فجر گفت: از این نمایش خیلی دفاع کردم تا در جشنواره حضور داشته باشد ولی وقتی گروه‌های اجرایی به اصلاحیه‌ها پایبند نیستند، چگونه در مقابل شورای نظارت و ارزشیابی از آنان دفاع کنم و با اینکه توقیف این نمایش هم اتفاق ناخوشایندی است، زبانم در مقابل شورای نظارت بسته است.

 کارگردان این نمایش در گفتگویی با ایسنا اعلام کرد زمانی که یک نمایش می خواهد به مسائل و معضلات اجتماعی بپردازد، با محدودیت‌های متعددی رو به رو می‌شود و دست گروه اجرایی بشدت بسته است.

آیا می‌توان اظهارات دبیر جشنواره را مبتنی بر پای‌بند نبودن مولفان این به اصلاحیه‌ها پذیرفت؟

اگر پاکسازی محله خاک سفید در شرایط کنونی اتفاق می‌افتد توسط رسانه‌های فارسی‌زبان به مسئله‌ای حقوق بشری تبدیل می‌شد کما اینکه در طول این سال‌ها موضوع پاکسازی خاک‌سفید با  با بازتاب رسانه‌ای وارونه‌ای مواجه بوده است.

ضمن اینکه در مواجه با پدیده‌ های اجتماعی مشابه در شرایط کنونی هر برخورد انتظامی - قضائی با واکنش‌های معکوس مواجه خواهد شد. نمایش‌هایی نظیر «خاک‌سفید» آثار آگاهی بخشی هستند که در جهت ارتقاء بینش عمومی در مورد پدیده‌های مشابه، افکار عمومی را نسبت به هر اقدام قضائی - انتظامی  آماده می‌کنند.

اگر کارگردان و نویسنده غرض خاص و شیطنت آمیزی را دنبال می‌کرد امکان نداشت که پایان نمایش خود که همزمان با ورود پلیس و تطهیر محله خاک سفید است را با صدای اذان مرحوم موذن زاده اردبیلی به پایان برساند. در میان نمایش‌هایی که در سال ۱۴۰۰ روی صحنه رفتند با قصد ارزشگذاری فرهنگی و اجتماعی، خاک سفید یکی از آثار ممتاز و سلامت سال ۱۴۰۰ است.

اغراق در نوع اطلاع رسانی اظهارات دبیر جشنواره و اعلام نکردن جزئیات اصلاحیه‌های این نمایش، در حالی که بیش از ۷۰ بار روی صحنه رفته، زمینه طرح پرسش‌های بعدی را به همراه خواهد داشت.

سمت راست قادر آشنا مدیر کل فعلی مرکز هنرهای نمایشی - سمت چپ محمد دشت گلی مسئول سازمان بسیج هنرمندان سپاه تهران

این نمایش در پردیس تئاتر شهرزاد روی صحنه رفته که مدیریت آن را محمد دشت‌ گلی برعهده دارد. دشت گلی در کارنامه مدیریتی ‌اش عنوان  مسئول سازمان بسیج هنرمندان سپاه تهران را یدک می‌کشد و سرکشی مکرر و حساسیت‌ اخیر مدیر تئاتر شهرزاد برای اینکه نمایشنامه‌ها بر اساس متن و اجرای مصوب روی صحنه برود، کاملا آشکار است. ضمن اینکه همان مسئولان بازبینی فعلی به این نمایش برای اجرا در  پردیس شهرزاد مجوز داده‌اند، مگر عنوان بازبین‌های فعلی را یدک نمی‌کشند. این دو گانگی در بازبینی پرسشی است که بی‌پاسخ می‌ماند.

در تئاتر برخلاف سینما ابزار نظارت و عنوان کردن عدم انجام اصلاحیه‌ها فرصت خوبی برای حذف استعدادها و نمایشنامه‌های ممتاز است تا همان گروه‌های قدیمی متصل فرصت دریافت جوایز را داشته باشند. 

بنا بر اظهارنظر  کارگردان و محتوای قابل اعتنای این اثر می‌توان اذعان داشت بر خلاف رویه مرسوم کارگردانان و نمایش‌نامه نویسان حوزه تئاتر که با پنهان شدن در پشت عباراتی نظیر مسائل و معضلات اجتماعی، سعی در ارائه آثار ساختار شکن دارند هلال‌زاده در دو دوره اجرایش هیچگاه دست به این ساختارشکنی نزده است، چون نمایش توسط جمیع وسیعی از اصحاب رسانه دیده شده است.

با این اتفاق قطعا یکی از نمایش‌های منتقدانه‌ای که ناهنجاری اجتماعی را از زاویه صحیحی و هنرمندانه‌ای تحلیل می‌کند از قضاوت در این جشنواره بازخواهد ماند.