مهم‌ترین عامل بروز چالش‌ در نظام سلامت چیست؟

به گزارش حلقه وصل، چهارصد و هفدهمین نشست تخصصی کارشناسی جبهۀ انقلاب اسلامی در فضای مجازی و اندیشکدۀ فضای مجازی مرکز مطالعات راهبردی ژرفا (پانزدهمین جلسه از سلسله نشست‌های روایت قرن) با مشارکت دانشکده‌های فرهنگی و اجتماعی دانشگاه جامع امام حسین(ع)، ارتباطات و رسانه دانشگاه صداوسیما، دانشکدۀ رفاه، خبرگزاری‌های صداوسیما، فارس، مهر، تسنیم، مهر، میزان، آنا، نورنیوز، پایگاه خبری سدید، جهان نیوز و موسسۀ رسانه ای خبر فوری باحضور «پرفسور محمداسماعیل اکبری»، خبرنگار حوزۀ کتاب با موضوع «عضو فرهنگستان علوم پزشکی و معاون اسبق سلامت وزارت بهداشت» برگزار شد که در خلال این نشست به گفتگو با ایشان نشستیم.

برای شروع کمی از سوابق خود در عرصۀ پزشکی به مردم و انقلاب اسلامی بفرمائید؟

پرفسور اکبری در پاسخ به این سوال گفت: بنده در سی سالگی مدیر شبکه بهداشت استان اصفهان شدم و به عنوان نخستین مدیر پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدیریت سلامت استانی را بر عهده گرفتم که جزوء مراکز پرجمعیت کشور بود اما علیرغم جمعیت ۳ میلیونی در آن مقطع فقط ۳ پزشک متخصص داشت، البته در تمام منطقه غرب آسیا آمار در همین سطح بود ولی انقلاب اسلامی زیرساخت درمانی مناسبی ایجاد کرد که عملکرد آن جای دفاع دارد، وضعیت جسمانی مردم خود موید وضعیت سلامتی مردمی است.

وی افزود: پس از پیروزی انقلاب بدون فوت وقت در عنفوان جوانی با وجود بی‌تجربگی و نداشتن تحصیلات عالی در زمینۀ مدیریت موفق شدیم که زیرساخت‌های قابل قبول بهداشتی برای کشور درست کردیم،آن هم بدون پول پاشی بی‌حساب و کتاب مانند کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، زیرساخت های اداری و اجرایی نظام سلامت اصفهان را طراحی کردیم ، همین ارادۀ انجام کار و صحبت دربارۀ آن سبب شد تا امکان اجرای این کار میسر شود. برای اجرای این طرح سیاستمداران و مدیران وزارتخانه، کادر اجرایی و پزشکی و تمام نظام اداری کشور وارد عرصۀ خدمت شدند تا ارادۀ انقلابی بر مشکلات حاکم شود. ساختار بهداری استان اصفهان در سال ۱۳۵۹ به صورت شبکه‌ای درآمد و مدتی بعد به سراسر کشور تسری پیدا کرد، در حالی که بسیاری از این افراد تحصیلات تخصصی در حوزۀ پزشکی نداشتند اما توانستند ساختار را مدیریت کنند، حتی وزیر هم پزشک نبود و بدنۀ اجرایی وزارتخانه بخش اعظم کار را پیش بردند.

خانه‌های بهداشت چطور شروع به کار کردند؟ آیا به دنبال عدالت در تأمین سلامت جامعه بودید یا صرفا به دنبال تحقق یک ایدئولوژی هستید؟

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: شبکه سازی بهداشتی کشور نخستین بار طرحی از دانشگاه تهران بود که دانشگاه آکسفورد پیشنهاد داده بود و قرار بود که در ارومیه اجرا شود ، البته طرح های دیگری هم بود اما چون روح آن با عدالت محوری در تعارض بود به سرانجام نرسید. این امکان وجود نداشت که طرحی را انتخاب کنیم ، بدون اینکه ساختار کلی آن با ایدئولوژی سیاسی ما در تعارض باشد همانطور که مدیر بهداشت آمریکا ، چین و ... باید تئوری سیاسی کشور را بپذیرد.

عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران تصریح کرد: مدیر بهداشت ایران نیز باید ایدئولوژی نظام اسلامی را پذیرفته باشد بنابراین برای انتخاب مسیر کشور در بحث سلامت باید شاخصه های دیگری را مورد توجه قرار داد ، مؤلفه هایی مانند مسئله محور بودن ، اصالت علم به این معنا که علم کار را داشته باشد یا اگر ندارد راهکار تعامل با عالم را بپذیرد یا آموختن برای وی اصالت داشته باشد، شجاعت مؤلفۀ دیگری است که باید وجود داشته باشد تا مدیر شبکۀ بهداشت و درمان در ابتدای انقلاب این ریسک را بپذیرد که در استان اصفهان، بهورز کلاس ششم را در روستایی نماینده جامعه بهداشت کند یا در سیستان و بلوچستان بهورز بدون سواد را برای کسب تجربه و کمک به مردم معرفی کند، البته شجاعت با حماقت متفاوت است، یک فرمانده نظامی باید با تدبیر و آموزش نیروهای خود به خط دشمن حمله کند اگر تدبیر نداشته باشد در حقیقت دچار حماقت شده است.

وی ادامه داد: مؤلفه بعدی جامعه و مردم محوری است ، جامعه بهداشتی درمانی کشور با امکانات مادی کم، بیشترین بازدهی را گرفت ، جایی که آمار ۱۲۰ مرگ در ۱۲۰هزار نفر به ۲۰ نفر در ۱۰۰هزار  ایرانی برسد، این جای افتخار دارد و توجه به امکانات فیزیکی به تنهایی  موید پیشرفت جامعه پزشکی نیست.

اصلی ترین چالش نظام سلامت ایران چیست؟ تحریم‌ها و فشارهای بیرونی یا سوء تدبیرها کدام یک مشکل بزرگتری هستند؟

اکبری در پاسخ به این سوال گفت: به یاد دارم که در استان اصفهان با بیماری مالاریا مواجه شدیم؛ چرا که پشه های آنوفل در اطراف زاینده رود حضور پررنگی پیدا کرده بودند و تب مالاریا ایجاد می‌کردند اما ما بعد از انقلاب متخصصانی را وارد اصفهان کردیم و ساختارمندی اداری سبب شد تا این مشکل ریشه کن شود. به جرأت می‌گویم که تضعیف همین شاخص هایی که ذکر شد سبب شده است تا کرونا کنترل نشده باشد ، تحریم ها بهانه است تا واقعیت ، در زمان جنگ تحمیلی بیشترین تحریم ها علیه کشور وجود داشت و در بسیاری از زمینه ها توانایی تولید هم نداشتیم اما امروز در بحث کرونا شاهد هستیم که بابت مسئله پیش پا افتاده ای مانند واردات سرم با مشکل رو به رو می‌شویم ، سرمی که ایران چند ده سال است که تولید کنندۀ عمدۀ آن در جهان می‌باشد. بنابراین بیش از تحریم مشکلات مدیریتی و بی تدبیری به ایران برای مردم مشکل ایجاد کرده است اکنون علم محوری در مدیریت سلامت کشور ما وجود ندارد یا برخی از سیستم های نظارتی کشور به وظایف خود درست عمل نمی‌کنند تا پیش از وقوع جرم مقابل آن نمی‌ایستند ، متأسفانه ساختار نظارتی گویی انتظار می‌کشد که ابتدا جرم اتفاق بیافتد تا بعد از آن مقابل مجرم بایستد.

بر کسی پوشیده نیست که یکی از معضلات جدی جامعۀ پزشکی تعارض منافع است، این تعارض منافع پیش و بعد از وقوع انقلاب اسلامی چه اثری در خدمت رسانی نظام سلامت به مردم داشت؟

این استاد دانشگاه در ادامه عنوان کرد: تعارض منافع یکی از بزرگترین چالش های نظام اداری کشور است. بعد از پیروزی انقلاب تعارض منافع محلی از اعراب نداشت و کسی به جز خدمت قصدی نداشت اگر کسی قرار بود رأس ساعت  ۰۰ : ۸ در جلسه باشد، تأخیر نمی‌کرد و در ساعت مقرر هم به محل کار خود بر می‌گشت. بنابراین اصالت با خدمت به مردم بود. برخی مسائل وجود دارد که اگر مدیران برای آن تدبیر نکرده باشند، دچار ضرر و زیان می‌شوند، مانند اولویت بندی صحیح برای کارها که اگر انجام نشود به طور جدی با مشکل رو به رو خواهیم شد. برای مثال مدت ها پیش برتامۀ ویتامین درمانی در وزارت بهداشت در حال اجرا بود که مقابل آن را گرفتند اما امروز در حال مواجهه با برنامه های مختلف سرطان درمانی هستیم ، برخی مسئولان مانند نمایندگان و مدیران دولتی تمام سعی خود را می‌کنند که چند دستگاه صحافی اسکن را وارد کشور کنند ، در حالی که اجرای همین برنامه ویتامین درمانی با درصد هزینۀ بسیار کمتری مقابل آن را می‌توان گرفت اما کسی به آن نمی‌پردازد؛ چرا که ویتامین درمانی سود مدتی برای اشخاص ندارد.

وی افزود: چند نکتۀ مدیریتی است که باید رعایت شود تا تعارض منافع اتفاق نیافتد ، نخستین مؤلفه این است که هر کاری می‌خواهیم انجام دهیم، فایده و منفعت آن برای مردم را بسنجیم. برای مثال وقتی طرح خانه های بهداشت را شروع کردیم ، بسیاری از خانه های بهداشتی در اصفهان استیجاری نداشتیم ، بعد از مدتی نیز با کمک آیت اللٌه فقیمانی نماینده آقای آیت اللٌه خوئی در اصفهان امکانات درمانی ایجاد کردیم و ایشان آیت اللٌه خوئی را راضی کردند تا وجوه شرعی در این زمینه خرج شود ، ایشان از فعالیت خود قصد قرب الهی داشتند ، مؤلفه بعدی فایدۀ هزینه است.

مسئله سوم ؛ تقاضای القایی است؛ متأسفانه برخی پزشکان بدون در نظر گرفتن انصاف از جهل بیمار خود سوء استفاده می‌کنند و بیمار را مجبور می‌کنند تا هزینۀ گزافی دریافت کند ، برای دارویی که فایده ای برای وی ندارد و بیمار هم بهبود پیدا نمی‌کند ، فقط با اعتماد به دانش پزشکی به وی اعتماد می‌کند و تمام دارایی خود را برای تهیه دارو خرج می‌کند ، بلکه چند ماه هم زنده ماند اما بعد از آن توان ادارۀ زندگی خود را ندارد ، مانند آنچه در مسئله داروی رمدسویر اتفاق افتاد و پزشکان به اجبار برای همۀ بیماران می‌گفتند که باید از این دارو استفاده کنید، در حالی که مشخص شد این دارو اثربخش نبوده است و منافع اقتصادی دارد.

بدترین نوع تقاضای القایی نیز تعارض منافع است که جان و سلامتی بیماران اهمیتی ندارد، پزشکان در هنگام نوشتن یک مکالمه علمی باید ذیل آن درج کنند که تعارض منافعی ندارند اما چطور است که مدیران ما برای حضور در مناصب اداری چنین تعهدی نمی‌دهند و کسی جدی نمی‌گیرد.یک سال قبل آقای قانعی مسئول کمیته علمی بودند و از بدون فایده بودن برخی از داروها صحبت کردند اما علاوه بر اینکه ایشان موفق به اجرای نظر خود نشدند ، بلکه اخراج شدند ، اما امروز این مسئله به اثبات رسیده است و ایشان در رسانه ها گاهی از همان مواضع خود صحبت می‌کنند.

فکر می‌کنید مهم‌ترین عامل بروز چالش‌های اساسی در نظام سلامت ایران چیست؟

اکبری تصریح کرد: پس از پیروزی انقلاب ، ساختار شبکه ای بر نظام سلامت ایران غالب شد به این معنا که تمام مردم ایران به میزان برابر امکان دسترسی به خدمات پزشکی داشته باشند ، به این معنا که پیشگیری انجام شود. متأسفانه مدیران ما زمانی که دچار تعارض منافع شدند ، کارایی خود را از دست دادند . کسی منکر حق سرمایه گذاران عرصۀ سلامت برای کسب منفعت نیست اما این مسئله نباید به سلامت مردم خدشه وارد کند.

عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران تأکید کرد: برای مثال جمعیت امروز مهمترین مسئله اجتماعی کشور است ، رهبر معظم انقلاب نیز ۴۶بار از اهمیت این موضوع  صحبت کردند اما زمانی که می‌خواهند دربارۀ این مشکل صحبت کنند به درمان ناباروری اشاره می‌کنند که فقط ۱۰درصد نتیجه بخش است و سود مالی ایجاد می‌کند، در حالی که مشکل اصلی در مسائلی مانند  سقط جنین، ترس خانواده ها از بارداری است و باید اصلاح شود و مدیران نیز به دلیل ادراک اشتباه به این مسئله  توجه نمی‌کنند.کشور ما در مسائل سلامت در برخی موضوعات پیشرفت جدی داشته اما مواردی نیز است که باید اصلاح شود مانند تجویز بی رویه خدمات پزشکی (سی تی اسکن و ...) که در کشور اجرا می‌شود.

جایگاه فعلی نظام سلامت ایران در منطقه را چطور ارزیابی می‌کنید؟

وی در ادامه عنوان کرد: برخی کشورهای همسایه های ایران حدود ۲میلیون جمعیت دارند که اندازۀ یک منطقۀ تهران نیز نیست اما اگر بخواهیم ایران را در مقام قیاس با کشورهای هم وزن خود قرار بدهیم مانند نیروی انسانی و ... قابل مقایسه نیستیم؛ چرا که اول انقلاب کارهای خوبی انجام شد اما این نظام سلامت هنوز مردم محور نشده. بنابراین کشورهای بزرگ و در طراز ایرانی در برخی مؤلفه ها از ایران جلوتر هستند ، ایران نیز در برخی موارد از کشورهای دیگر شرایط بهتری قرار دارد به همین جهت بیماران زیادی از کشورهای دیگر برای درمان به ایران سفر می‌کنند ، در حالی که کشورهای همسایه جرأت ورود به مسائلی مانند پیوند اعضاء ندارند اما در وضعیت نظام شبکه ای شرایط بهتری دارد. برای مثال ویتنام علیرغم اینکه جی دی پی کمتری از ایران دارد اما به دلیل استقرار نظام شبکه بهداشت، امروز، مرگ کرونا ندارد.

واقعیت این است که توسعه علوم دیجیتال و علوم بیولوژی در آینده ، ملاک قدرت نرم کشورها است به این معنا که برای مثال در نظام سلامت امکان پایش و نظارت سیستمی برای همۀ مردم وجود داشته باشد ، امیدوارم که این نظام شبکه در کشور استقرار پیدا کند و تمام جهان به این سمت پیش می‌رود ، امروز در آستانۀ تحول دیجیتال ، کشور بانک اطلاعات ژنوم ندارد.

وضعیت درمان شبکه ای و ژنتیک در کشور چگونه است؟

این استاد دانشگاه افزود: از نظر عملیاتی تاکنون اتفاق خاصی نیافتاده است، در حالی که مورد تأکید رهبری قرار دارد، امروز کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برنامه های بزرگ شبکه سازی ژنوم‌ها را به کمک کشورهای فرامنطقه‌ای پیش می‌برند تا برتری ژنتیکی و قومی در منطقه پیدا کنند، نظام شبکه ایران باید قابلیت شناسایی ژن‌های مختلف و تغییراتی ژنتیکی در مسائل متفاوت مانند کرونا را بررسی کند و بر اساس آن برنامه‌های راهبردی خود را جلو ببرد.

به زعم بنده ایران کشوری استثنایی است و در قالب های طراحی شدۀ غربی نمی‌گنجد ، برای مثال دولت‌هایی مانند لبنان یا عراق با رئیس جمهور فرانسه مراوده می‌کنند و این کشورها برای امثال عراق و لبنان اثرگذاری می‌کنند که ایران چنین وضعیتی ندارد، واقعیت این است که نظام سلامت ما نیز باید دیدگاهی این چنین به سلامت کشور داشته باشد و استقلال را در الویت قرار دهد، نظام سلامت از مؤلفه های اثرگذار امنیت است و مدیران آن باید توجه جدی به ارتقاع نظام سلامت بر اساس جهان بینی توحیدی و انقلابی داشته باشند اگر با همان دیدگاهی که موشک با برد ۲هزار کیلومتر می‌سازیم به مبحث سلامت بنگریم به طور قطع مشکلات اساسی کشور در حوزۀ سلامت رفع خواهد شد. / تنظیم: علی پژوهش