تهران: وحیدزاده: شعر اعتراض در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی جدی و پررنگ شد

به گزارش حلقه وصل، نشست بررسی ادبیات اعتراض، شنبه 9 دی‌ماه با حضور محمدرضا وحیدزاده و امید مهدی‌نژاد و با اجرای رضا گیلان‌پور در حوزه هنری برگزار شد.

محمدرضا وحیدزاده، پژوهشگر شعر انقلاب اسلامی، در سخنانی با بیان اینکه موضوع شعر اعتراض به یک جریان ادبی باز می‌گردد، اظهار کرد: شعر اعتراض در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی جدی و پررنگ شد و بسیاری از شاعران معاصر با این جریان ادبی همسو و خیلی از منتقدان و صاحب‌نظران متوجه این جریان ادبی شدند.

وی ادامه داد: وقتی یک جنبش شعری پا می‌گیرد، پس از آنکه آثار مهمی خلق می‌شود، کنشگران درصدد نقد و بررسی آن برمی‌آیند. شعر اعتراض نیز در دهه های پیشین و پس از انقلاب رخ داد و خیلی‌ها را به واکنش واداشت. کتابی هم با همین موضوع فراهم آمده است. امید مهدی‌نژاد هم از شاعران این جریان و هم از کسانی است که به ثبت آثار تولید شده در این زمینه برآمده‌اند.

وحیدزاده تصریح کرد: کار ما در ادبیات و به‌ویژه پژوهش با بسامد است. بسیاری از اتفاقات ادبی پیشینه دارند. اما بالارفتن بسامد می‌تواند باعث مورد توجه قرار گرفتن یک جریان شود. یک اتفاق ادبی، هنری، سیاسی و اجتماعی باعث می‌شود در برهه‌ای از زمان جریانی پررنگ شود. شعر اعتراض در گذشته ادبی و فرهنگ کشورمان ریشه دارد. اما چیزی که باعث می‌شود این جریان ادبی را به رسمیت بشناسیم، دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. شعر اعتراض در دهه‌های 70 و 80 پررنگ‌تر شد. این جنس از اعتراض به‌نوعی یکی از زیرشاخه‌های ادبیات انقلاب اسلامی است. در ادبیات انقلاب اسلامی با نوع جدیدی از آثار ادبی مواجه هستیم که دارای مولفه‌ها و ویژگی‌های به‌خصوص خود است.

این پژوهشگر همچنین گفت: مسئله این است که شاعران اعتراض با ریشه داشتن و برآمدن از بستر فرهنگی که در انقلاب رخ داد، با اتفاق فرهنگی و اجتماعی مواجه شدند که نمی‌توانستند به‌راحتی از کنار آن بگذرند. نخستین رگه‌ها از شعر اعتراض را در شعر سلمان هراتی، محمدرضا عبدالملکیان و پس از آن علیرضا قزوه می‌بینیم. قزوه با شعر «مولا ویلا نداشت» اعتراض خود را به رفاه‌طلبی برخی مدیران جمهوری اسلامی نشان داد. درواقع شاعران اعتراضی انقلاب اسلامی، نمی‌خواستند اصل نظام را زیر سوال ببرند، بلکه مخاطب را به احیای دوباره ارزش‌ها دعوت می‌کردند و به تحولات فرهنگی و اجتماعی می‌پرداختند. شاعران جوان همچون عباس احمدی، امید مهدی‌نژاد، محمدمهدی سیار، علی‌محمد مودب و ... از این دست شخصیت‌ها بودند. بدنه اصلی شاعران دانشجو و یا طلبه بودند که بخش نخبه و فعال شاعران جامعه بودند. با مراجعه به آبشخورهای اصلی جمهوری اسلامی همچون نهج‌البلاغه، بیانات امام و رهبری و ... سعی کردند ارزش‌ها را در شعر خود پررنگ و به تغییرات جامعه اعتراض کنند.

وی با بیان اینکه شاعر انقلاب اسلامی هنرمندی است که طبق مبانی خود که انقلابی شعر می‌گوید، عنوان کرد: شاعر انقلاب نمی‌تواند به وقایع بی‌تفاوت باشد و از این جهت شاعر حرفه‌ای و تخصصی نیست. هنرمند و شاعر انقلاب این‌گونه نیست. این‌طور نیست که تنها به احزاب سیاسی وابسته باشد، یا تنها عاشقانه بسراید. آن‌ها شاعرانی هستند که احساس می‌کنند به هر واقعه مهمی که در جامعه رخ می‌دهد باید واکنش نشان دهند. حال این وقایع زمانی دفاع مقدس است، زمانی تجمل و رفاه‌طلبی مسئولان پیش می‌آید، زمانی موضوعات عاطفی و عاشقانه مهم می‌شود و ... این فطرت شاعر انقلابی است که به جامعه خود اهمیت بدهد.

وحیدزاده تصریح کرد: بسیاری از ویژگی‌های سبک‌شناختی که در شعر انقلاب اسلامی دیده می‌شود، در شعر اعتراض هم قابل ردشناسی است. در کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی» که به همت حوزه هنری و انتشارات سوره مهر به‌زودی به چاپ می‌رسد، سعی کرده‌ام مولفه‌های سبک‌شناختی شعر انقلاب اسلامی را توضیح بدهم.

امید مهدی‌نژاد، شاعر، نیز در این نشست ضمن اشاره به سخنان وحیدزاده درباره شعر اعتراض، اظهار کرد: اگر بخواهیم مشخصا در موضوع شعر فارسی سخن بگوییم، همیشه برایم این مسئله وجود داشته که رد این‌گونه از شعر را در ادبیات کهن فارسی نیز پیدا کنم. شاعرانی همون ناصرخسرو و سنایی و ... در این فضا بودند. پس از مشروطه نیز وارد تاریخ جدیدی از شعر اعتراض در کشورمان می‌شویم و موضوع شعر اجتماعی و شعر اعتراضی جدی‌تر می‌شود. همچنین ماحصل این اتفاق در شعر پس از پیروزی انقلاب اسلامی متبلور می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: از شعر اعتراض پس از انقلاب اسلامی با عنوان شعر اعتراض درون گفتمانی یاد می‌کنم. اعتراضی که با تکیه بر مبانی انقلاب اسلامی نسبت به وضع موجود انجام می‌شود. اواخر دهه 60 شروع می‌شود و فراز و نشیب‌هایی دارد و سابقه درخشانی دارد و به حیات خود ادامه می‌دهد. البته می‌توان گفت امروز خیلی کم‌رنگ است؛ چرا که دیگر نقد و اعتراض در بین مردم خریدار ندارد. مشابه چنین شرایطی را برای طنز هم داریم. درون‌مایه طنز هم مانند شعر اعتراض، نقد است. وقتی گوشی پذیرای نقد نباشد، ناخودآگاه رو به افول می‌رود.

مهدی‌نژاد اظهار داشت: شاعر برای ورود به شعر اعتراض، باید دغدغه شعر اجتماعی را داشته باشد. وقتی التهاب اجتماعی پیش می‌آید و مردم به سمت خواسته‌ای می‌روند، همراهی شاعر و مردم هم پیش می‌آید. اگر به فرایند شکل‌گیری شعارها در انقلاب اسلامی نگاه کنید، گاهی از سوی خود مردم بوده و گاهی هم شاعران با مردم همراه شده‌اند.

این شاعر خاطرنشان کرد: نکته مهمی که اشاراتی به آن شد و توجه به آن اهمیت دارد این است که جهات هویتی شعر اعتراض جمهوری اسلامی مشخص شود. درون‌مایه‌های محتوایی، منظری که شاعر دارد و اینکه به چه چیزی معترض هستیم مهم است. شاعر می‌خواهد حرفی بزند و حرف او عقبه ذهنی دارد. اینکه چگونه نقد وارد کنیم بستگی به این دارد که وضع مطلوب در ذهن شاعر چیست. زمانی همه صداوسیما را نقد می‌کردند، اما کسی به‌درستی نمی‌گفت که چه چیزی باید به جای صداوسیما ارائه شود. شعر اعتراض جمهوری اسلامی، وضع مطلوب آرمان‌هایی است که در دوران انقلاب سر داده می‌شد.