به گزارش حلقه وصل، مقام معظم رهبری در سخنرانی نوروزی خود با اشاره به پیشرفت کشور در حوزه نانو و فعالیت موثر شرکتهای دانش‌بنیان فرمودند: هزاران جوان در شرکتهای دانش‌بنیان و غیر دانش‌بنیان، شرکتهای فعّال تولیدی در حال تولید کالاهای تحریمی‌اند که هم کیفیّتش بهتر است، هم همان‌طور که گفتیم ارزان‌تر است. در دانش‌های دیگر هم همین‌جور؛ یعنی واقعاً ما در زمینه‌ی استعداد جوان‌ها هر چه بگوییم زیادی نیست و کم گفته‌ایم. در زمینه‌ی دانش‌های نوپدید، مثلاً دانش نانو، ما امروز در دنیا جزو کشورهای درجه‌ی بالا در مسئله‌ی فنّاوری نانو و تولید نانوی هستیم و از لحاظ مقالات علمی، مقالات مرجع، مراکز علمی جهانی می‌گویند در ظرف این بیست سال گذشته -چون نانو دانش نوپدیدی است- مثلاً در سال 2001 ایران ده مقاله در باب نانو داشت، در سال 2020 دوازده هزار مقاله؛ یعنی ما در ظرف بیست سال از ده مقاله‌ی علمی در باب نانو رسیدیم به دوازده هزار مقاله‌ی علمی؛ یک چنین کارهایی بحمدالله در کشور دارد انجام می‌گیرد؛ اینها مهم است. در بخشهای دفاعی هم که می‌بینید؛ در بخشهای دفاعی هم روزبه‌روز الحمدلله پیشرفت کشور برجسته‌تر و درخشان‌تر و از نظر بعضی حیرت‌انگیزتر دارد می‌شود که این تولیدات دفاعی کشور ضریب امنیّت خارجی کشور را بالا می‌برد؛ این خیلی مهم است برای کشور؛ یعنی «حصون الرّعیّة»؛(5) در واقع اینها حصن و حصاری هستند برای امنیّت کشور. بنابراین، تهدید تحریم را که یک تهدید واقعی و یک جنایت حقیقی است، می‌توان تبدیل کرد به فرصت؛ به این شکل که به ظرفیّت‌های داخلی و نیروهای داخلی خودمان تکیه بکنیم.
تاکید دوباره مقام معظم رهبری بر پیشرفت‌های ایران در حوزه نانو در سخنرانی نوروزی ایشان، موجب شد تا در گزارشی به بررسی روند پیشرفت و توسعه فناوری نانو در ایران و بررسی آمار و ارقام و جایگاه ایران و موانع احتمالی پیش‌روی این فناوری نوظهور در سال‌های اخیر بپردازیم.
دنیای نانو، دنیای اتم‌ها و مولکول‌هاست و فناوری نانو، به عنوان توانمندی تولید مواد، ابزار و سیستم‌های جدید در سطح مولکولی و اتمی (1 تا 100 نانومتر) تعریف شده و به دنبال این است که با استفاده از خواص جدیدی که در مقیاس نانو ظاهر می‌شوند، محصولات جدیدی بسازد. فناوری نانو موج چهارم انقلاب صنعتی و پدیده‌ای عظیم است که به تمامی گرایش‌های علمی راه یافته و از فناوری‌های نوینی است که با سرعت هرچه تمام‌تر در حال توسعه می‌باشد.
اول اسفند 1379، مرحوم دکتر ابتکار، مشاور رئیس جمهوری وقت، در نامه‌ای به رئیس جمهوری، مطرح شدن موضوعی جدید با عنوان فناوری نانو را اطلاع داد و خواستار بررسی این موضوع شد که نتیجه آن تشکیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در شانزدهم شهریور سال 82 به ریاست معاون رئیس جمهوری و عضویت وزارت‌خانه‌های امور اقتصاد و دارایی، بهداشت درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، صنایع و معادن، علوم تحقیقات و فناوری، رئیس سازمان وقت مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، رئیس دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری و تعدادی از مدیران و محققان شد.
آغاز حرکت در مسیر نانو از سال 2001 در ایران با انتشار 10 مقاله ISI بود؛ در همان زمان، ایران رتبه 57 در حوزه نانو را داشت اما اکنون تولیدات علمی ایران به مرحله‌ای رسیده که از مرز 10 هزار مقاله گذشته است و 25 درصد تولیدات علمی ایران مربوط به حوزه نانو می‌شود.
در حال حاضر قدرت‌های علمی جهان در حوزه نانو، کشورهای آمریکا، هند، چین، ایران، کره جنوبی، آلمان، ژاپن، فرانسه، انگلستان، روسیه، اسپانیا، ایتالیا، استرالیا، کانادا، تایوان، عربستان، برزیل، لهستان، سنگاپور و ترکیه هستند؛ ایران از نظر تولید علم برای سومین سال متوالی رتبه چهارم نانو را تثبیت کرده است و قبل از ایران، امریکا، چین و هند رتبه‌های اول تا سوم در حوزه نانو را از دیدگاه تولید مقالات به خود اختصاص داده‌اند.
در حوزه ترویجی، یک‌میلیون و دویست هزار دانش‌آموز ما در سطوح مختلف آموزش نانو دیده‌اند و با مفهوم نانوفناوری آشنا شده‌اند و همچنین در تعداد مقالات از 22 مقاله و رتبه 57 سال 2001 توانسته‌ایم به رتبه چهارم جهان و 12000 مقاله در نشریات علمی بین‌المللی در سال 2019 برسیم.
عرصه نانو در قلمروهای مختلف مانند سلامت، انرژی، کشاورزی و... پیشرفت‌های زیادی داشته است و صنایع نانویی رشد خوبی داشته‌اند به‌نحوی که از تعداد 2 ثبت اختراع بین‌المللی در سال 2001 به بیش از 260 ثبت اختراع بین‌المللی در سال 2019 در حوزه فناوری نانو رسیده‌ایم و در حوزه ثبت اختراع 24 درصد اختراعات ثبت‌شده جهانی مربوط به جمهوری اسلامی ایران است. همچنین ایران جزو 7 کشور تعیین‌کننده استانداردهای جهانی فناوری‌های نانو است و بدون تأیید ایران هیچ استاندارد نانویی نهایی نمی‌شود.
تب علم‌آموزی در کشور باعث شد تا حوزه نانو به عنوان یکی از حوزه‌های علمی فعال در مرز دانش به بلوغ و شکوفایی برسد. نانوتکنولوژی مطالعۀ ذرات در مقیاس اتمی برای کنترل آنهاست. هدف اصلی بیشتر تحقیقات نانوتکنولوژی شکل‌دهی ترکیبات جدید یا ایجاد تغییراتی در مواد موجود است. رشد و بلوغ این حوزه از دانش همزمان با پیدایش جهانی آن در ایران هم شکوفا شد.
ورود تخصصی به حوزه نانو توانست کاربردهای مختلفی از جمله تولید و انباشت دارو، تشخیص بیماری‌ها، سم‌زدایی از آب، افزایش بهره‌وری در کشاورزی، انباشت و نگهداری محصولات کشاورزی و مواد غذایی و همچنین کنترل آفات و سالم‌سازی هوا داشته باشد. ما در حوزه نانو علاوه بر تولید محصول در کشور به بخش صادرات هم رسیده‌ایم و محصولات نانویی تولید شده به کشورهای دیگر صادر می‌شود که آمار مربوط به آن را در جدول زیر مشاهده می‌کنید:
به گزارش دو پایگاه معتبر علمی New Scientist و science Metrix جمهوری اسلامی ایران با نرخ رشد 11 برابر متوسط جهانی، رتبه نخست رشد علمی را در بین سال‌های 1980-2009 دارا بوده است؛ از سال 1996 تا سال 2017 رتبه علمی ایران از رتبه 5 به رتبه 1 در منطقه تغییر کرده است که این منطقه شامل کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا است و از سال 1996 تا سال 2017 رتبه علمی ایران در موضوع فناوری‌های نانو از 59 به رتبه 16 تغییر کرده است که در جدول زیر مشاهده می‌کنید:
اما نکته جالب توجه این است که این فناوری در میان فناوری‌های نوظهور دنیا قرار دارد و این روزها نیز به کمک مقابله با کرونا آمده است؛ امروزه از فناوری‌های مختلف برای مقابله با پاندمی کرونا استفاده می‌شود که هر کدام به نحوی برای این مبارزه کمک می‌کنند و حالا از فناوری نانو برای برای تولید واکسن کرونا استفاده شده که تاکنون در موش‌ها باعث ایجاد ایمنی شده است.
ایران چند سالی است که پیش‌روی زیادی در حوزه محصولات دانش‌بنیان و تولید آنها به‌خصوص در حوزه فناوری نانو داشته است؛ تاکنون 49 کشور مثل آلمان، ایتالیا، انگلیس، استرالیا، کانادا، چین و کره جنوبی میزبان محصولات نانویی ایرانی شدند.
با وجود این، طبق برآوردها در بازار 65 میلیارد دلاری این فناوری در سطح جهان در سال 97 سهم ایران نیم درصد بود؛ این در حالی است که با رشد شرکتهای دانش‌بنیان ظرف دو دهه آینده 30 درصد اقتصاد کشور می‌تواند مبتنی بر دانش‌بنیان‌ها و فناوری‌های پیشرفته باشد که فناوری نانو هم بخش مهمی از آن است.
دامنه فعالیت دانش نانو شامل انواع حوزه‌ها می‌شود و کافی است شرکتهای ایرانی وارد بازار صادراتی و جهانی شوند تا به سرعت سهم ایران از این بازار زیاد شود و تا سال 1404 طبق اسناد بالا دستی بتوانیم 2 درصد این بازار را از آن خود کنیم و به اقتصادی قوی در این زمینه تبدیل شویم.
سعید سرکار دبیر ستاد توسعه فناوری نانو معاونت علمی در همین زمینه می‌گوید: ثروت کشور نیروی انسانی خلاق است که به مدد آنها اقتصاد دانش‌بنیان رونق می‌گیرد؛ ایران با همت همین نیروی انسانی از نظر کمیت و کیفیت پس از چین، امریکا و هند رتبه چهارم این حوزه را در دنیا دارد و در جایگاهی بالاتر از تمام کشورهای اروپایی قرار گیرد همچنین برنامه‌ای برای گسترش صادرات و ورود محصولات فناورانه این حوزه به بازارهای جهانی داریم تا شاهد رشد سهم ایران از بازار جهانی باشیم.
وی درباره توسعه صادرات محصولات نانو همچنین گفت: برای جهش در تولید باید بازار این محصولات نیز گسترده شود؛ پس اقدامات در زمینه توسعه صادرات دانش‌بنیان‌ها اساسی است که در این ستاد نیز موضوع با جدیت پیگیری می‌شود، در حال حاضر نیز این محصولات به 45 کشور صادر می‌شود و محصولات فناورانه نانویی به خوبی جای خود را باز کرده‌اند.
اما این همه ماجرا نیست و مشکلات بودجه‌ای در ستاد ویژه توسعه فناوری نانو معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری گزاره‌ای است که علی خضریان نماینده مردم تهران به آن اشاره کرده است تا جایی که وی کاهش بودجه در این ستاد را به مثابه یک ترور علمی خطاب کرد و گفت: متأسفانه از سال 98 به دلیل عدم توجه لازم به بودجه فناوری نانو، این فناوری با مشکلات متعددی روبه‌رو شده است. درحالی‌که تنها 2 داروی ضدسرطان ایران که با علم نانو ساخته شده، 40 میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی به همراه داشته که این رقم از کل بودجه ستاد نانو از زمان تاسیس تاکنون بیشتر است
وی ادامه داد: علیرغم این شرایط، ایران توانسته در زمینه تولید علم و در حوزه فناوری نانو رتبه چهارم جهان را بعد از چین، هند و آمریکا کسب کند. نکته مهم اینکه ایران با سرمایه‌گذاری 14 میلیون دلاری در فناوری نانو، تنها یک صدم درصد کشورهای مطرح برای این فناوری هزینه کرده که حکایت از شرایطی نابرابر دارد؛ در چنین شرایطی متاسفانه شاهد نصف شدن بودجه ستاد ویژه توسعه فناوری نانو از سال 98 هستیم که با توجه به نوسانات ارز و کاهش بودجه ستاد، این عدد در سال جاری به کمتر از 4 میلیون دلار رسیده که اتفاق رخ داده برای ستاد نانو از سال 98 تاکنون یک ترور علمی است و به هیچ وجه قابل قبول نیست.
هدف از توسعه فناوری نانو، تولید ثروت و افزایش کیفیت زندگی مردم است، بنابراین تلاش برای دستیابی به اهداف سند راهبردی در شاخص‌های فناوری و بازار ادامه دارد و در این راستا، برنامه های حمایتی متنوعی برای کمک به تبدیل یافته‌های پژوهشی به محصول و حمایت از نوآوران، در کارگروه‌های مختلف ستاد در حال اجراست و مجلس نیز باید برای رفع نواقع و موانع پیش‌روی فناوری نانو که یکی از مهم‌ترین مشکلات آن کاهش بودجه ستاد فناوری نانو است، قدم‌های موثر و جدی بردارد.