روایات متفاوت از واقعه قربان/ «ذبیح‌الله» کیست؟

به گزارش حلقه وصل، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در بخش نکته‌های تفسیر نمونه ذیل آیات 101 و 102 سوره مبارکه «صافات» به تعبیر مسلمانان از «ذبیح‌الله» اشاره کرده است که متن آن در ادامه می‌آید؛

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

«فَبَشَّرْناهُ بِغُلام حَلِیم * فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَرى فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ؛ ما او را به نوجوانى بردبار و صبور بشارت دادیم. هنگامى که با او به مقام سعى و کوشش رسید، گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح مى کنم، نظر تو چیست؟ گفت: پدرم! هر چه دستور دارى اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهى یافت». (صافات/ 101 و 102)

در این که کدام یک از فرزندان ابراهیم (اسماعیل یا اسحاق)(علیهم السلام) به قربانگاه برده شد، و لقب «ذبیح‌اللّه» یافت؛ در میان مفسران سخت گفتگو است، گروهى «اسحاق»(علیه السلام) را«ذبیح» مى‌دانند، و جمعى «اسماعیل»(علیه السلام) را، نظر اول را بسیارى از مفسران اهل سنت، و نظر دوم را مفسران شیعه برگزیده‌اند.

اما آنچه با ظواهر آیات مختلف قرآن هماهنگ است، این است که: ذبیح «اسماعیل»(علیه السلام) بوده است، زیرا:

اوّلاً: در یک جا مى‌خوانیم: وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِیّاً مِنَ الصّالِحِیْنَ: «ما او را بشارت به اسحاق دادیم که پیامبرى بود از صالحان».

این تعبیر، به خوبى نشان مى‌دهد که خداوند بشارت به تولد اسحاق(علیه السلام) را بعد از این ماجرا و به خاطر فداکارى‌هاى ابراهیم(علیه السلام) به او داد، بنابراین ماجراى ذبح مربوط به او نبود.

به علاوه، هنگامى که خداوند نبوت کسى را بشارت مى‌دهد، مفهومش این است که زنده مى‌ماند، و این با مسأله ذبح در کودکى سازگار نیست.

ثانیاً: در آیه 71 سوره «هود» مى‌خوانیم: فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ: «ما او را به تولد اسحاق بشارت دادیم و نیز به تولد یعقوب بعد از اسحاق».

این آیه نشان مى‌دهد که ابراهیم(علیه السلام) مطمئن بود، اسحاق(علیه السلام) مى‌ماند و فرزندى همچون یعقوب(علیه السلام) از او به وجود مى‌آید، بنابراین نوبتى براى ذبح باقى نخواهد ماند.

کسانى که ذبیح را اسحاق(علیه السلام) مى‌دانند در حقیقت این آیات را نادیده گرفته‌اند.

ثالثاً: روایات بسیارى در منابع اسلامى آمده است که: نشان مى‌دهد ذبیح اسماعیل(علیه السلام) بوده است، به عنوان نمونه:

در حدیث معتبرى از پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) اسلام نقل شده: أَنَا ابْنُ الذَّبِیْحَیْنِ: «من فرزند دو ذبیحم» و منظور از «دو ذبیح» یکى پدرش «عبداللّه» است که «عبدالمطلب» جدّ پیامبر(صلى الله علیه وآله) نذر کرده بود او را براى خدا قربانى کند، سپس یکصد شتر به فرمان خدا فدای او قرار داد و داستانش مشهور است، و دیگر اسماعیل(علیه السلام) بود زیرا مسلّم است که پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) از فرزندان اسماعیل(علیه السلام)است، نه اسحاق(علیه السلام).

در دعایى که از على(علیه السلام) از پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) نقل شده مى‌خوانیم: یا مَنْ فَدا اِسْماعِیْلَ مِنَ الذِّبْحِ: «اى کسى که فدایى براى ذبح اسماعیل قرار دادى».

در احادیثى که از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل شده مى‌خوانیم: «هنگامى که سؤال کردند: «ذبیح» که بود؟ فرمودند: «اسماعیل».

در حدیثى که از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نقل شده، نیز مى‌خوانیم: لَوْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَیْئاً أَکْرَمَ مِنَ الضَّأْنِ لَفَدَى بِهِ إِسْمَاعِیلَ: «اگر حیوانى بهتر از گوسفند پیدا مى‌شد آن را فدیه اسماعیل قرار مى‌داد».

خلاصه، روایات در این زمینه بسیار است که اگر بخواهیم همه آنها را نقل کنیم، سخن به درازا مى کشد.

در برابر این روایات فراوان، که هماهنگ با ظاهر آیات قرآن است، روایت شاذى بر ذبیح بودن اسحاق(علیه السلام) دلالت دارد که نه مى‌تواند مقابله با روایات گروه اول کند، و نه با ظاهر آیات قرآن هماهنگ است.

از همه اینها گذشته، این مسأله مسلّم است، کودکى را که ابراهیم(علیه السلام) با مادرش به فرمان خدا به «مکّه» آورد و در آنجا رها نمود، و سپس خانه «کعبه» را با کمک او ساخت، و طواف و سعى با او به جا آورد، اسماعیل(علیه السلام) بود، و این نشان مى‌دهد: ذبیح نیز اسماعیل(علیه السلام) بوده است زیرا برنامه ذبح مکمل برنامه‌هاى فوق محسوب مى‌شده؛ البته، آنچه از کتب «عهد عتیق» (تورات کنونى) بر مى‌آید این است که ذبیح، اسحاق(علیه السلام) بوده است.

و از اینجا چنین به نظر مى‌رسد که: بعضى از روایات غیر معروف اسلامى که اسحاق(علیه السلام) را ذبیح معرفى مى‌کند، تحت تأثیر روایات اسرائیلى است، و احتمالاً از مجعولات «یهود» است، «یهود» چون از دودمان «اسحاق»(علیه السلام) بودند، مایل بودند این افتخار را از مسلمانان که پیامبرشان زاده اسماعیل(علیه السلام) بود سلب کنند، و براى خود ثبت نمایند، هر چند از طریق انکار واقعیات باشد!

به هر حال، آنچه براى ما از همه محکم‌تر است، ظواهر آیات قرآن است، که به خوبى نشان مى‌دهد: ذبیح اسماعیل(علیه السلام) بوده است، گر چه براى ما تفاوتى نمى‌کند: ذبیح اسماعیل(علیه السلام) باشد یا اسحاق(علیه السلام)، هر دو فرزند ابراهیم(علیه السلام) و پیامبر بزرگ خدا بودند، هدف روشن شدن این ماجراى تاریخى است.