عمده‌­ترين مانع حجاب، ذهنيت‌های برخی مسئولان است

سرویس حاشیه نگاری: دکتر کبری خزعلی دكتري علوم قرآني و حديث از دانشگاه تهران دارد و سابقه تدريس، تبليغ و مديريت در مراكز آموزشي و برنامه‌ريزي. با او درباره عفاف و حجاب و سیاست‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی در این حوزه، مصاحبه مکتوب کرده‌ایم و به همین دلیل سوالات بسیاری هنوز هست که پاسخی برای آنها نداریم. خزعلی معتقد است از جهت تعميق باورها و پذيرش عقلايي و منطقي احكام شرعي حجاب، در ميان جوانان به خصوص نخبگان، موفق بوده­ايم اما عمده­ترين مانع در پيشرفت كار، باورها و ذهنيت­هاي صاحب‌نظران و مسئولان در اجرايي كردن اين واجب در جامعه است.

از نظر شما عفاف و حجاب به چه معنايي است؟ رعايت آن چه نتايجي دارد؟ حدود آن چقدر است؟

اسلام با تنظيم رفتارهاي فردي و اجتماعي انسان از طريق احكام واجب و حرام، يعني كارهايي كه لزوما بايد فرد انجام دهد و رفتارهايي كه نبايد مرتكب شود، محيط زندگي و جامعه را براي يك زندگي سالم و آرام همراه با رشد فردي و اجتماعي فراهم مي­كند. عفاف و حجاب از جمله احكام واجبي است كه به همين منظور بايد در جامعه اسلامي توسط امت اسلامي رعايت شود. خداوند در قرآن كريم در چندين آيه به‌طور صريح بيان مي­فرمايد كه زنان و مردان مومن بايد به هنگام حضور اجتماعي و برخورد با ديگران و يا در درون خانه و برخورد با خويشان و محارم خود چگونه عمل كنند، چه نوع پوششي داشته باشند، چگونه حرف بزنند، چگونه رفتار كنند، چگونه راه بروند و.... تا هم خودشان در سلامت و امنيت بمانند و هم موجب برهم زدن آرامش و سلامت ديگران نشوند.

يعني با رعايت حقوق فردي و اجتماعي همه بهره­مند مي­شوند. درست مثل قوانين مختلف اجتماعي كه نتيجه رعايت آن نصيب تك‌تك افراد جامعه مي­شود و به همين دليل افراد بدون چون و چرا مي­پذيرند و به آن احترام مي­گذراند و انتظار دارند جلوي متخلفين گرفته شود. بر عكس اگر حضور اجتماعي افراد ضابطه­مند نباشد و از اصولي تبعيت نكند، ناهنجاري­هاي اخلاقي و اجتماعي پديد مي‌آيد كه به ضرر همگان حتي متخلفين است. اسلام با وضع احكام عفاف و حجاب براي مردان و زنان جلوي اين هرج و مرج را ميگيرد و رفتارهاي فردي و اجتماعي را مديريت مي­كند تا زمينه آرامش رواني و طهارت اخلاقي جامعه فراهم شود و مردم علاوه بر رشد اخلاقي و اجتماعي به طهارت و كمال كه هدف آفرينش است، برسند.

آيات حجاب، فلسفه رعايت حجاب و عفاف توسط زنان را سودي مي­داند كه از اين طريق عايد زنان مي­شود و مي­‌فرمايد« ذلك ادني ان يعرفن فلا يوذين». اين رفتار عفيفانه سبب مي­شود كه زنان به پاكي و كرامت و عفت شناخته شوند و در نتيجه از آزار و اذيت نااهلان در امان بمانند. عفت، دايره وسيع­تري نسبت به حجاب دارد. مواردي از دستورات عفاف، مشترك ميان زن و مرد است، مثل اجازه گرفتن از صاحبخانه هنگام ورود به منزل ديگران، اما برخي از موارد خاص زنان است مثل وقار و متانت و حفظ سنگر خانه. «سوره احزاب آيه 33». عدم تبرج و خودنمايي هنگام خروج از منزل مثل زنان دوران جاهليت كه زينت‌هاي خود را آشكار مي­كردند. مواردي از احكام عفاف نيز خاص مردان است مثل خويشتن‌داري در نگاه كردن به زنان.« سوره نور آيه 30»

آيا رعايت حجاب، امري نسبي است يا مطلق؟

حكم عفاف و حجاب، نسبي يا مطلق ندارد، حكمي صريح است كه شامل همه مردان و زنان مومن مي­شود و ميزان حداقل رعايت آن توسط مراجع تقليد براي مقلدين تعيين شده و اگر كسي به بيش از اين مقدار مايل بود، رعايت آن انتخابي است و اشكالي ندارد.

چه شد كه در شوراي فرهنگي اجتماعي زنان و خانواده به بحث عفاف و حجاب پرداختيد؟

پرداختن به موضوع عفاف و حجاب، خاص يك نهاد و ارگان نيست. در جامعه اسلامي همه مكلف به رعايت واجبات الهي هستند و علاوه بر رعايت شخصي، نسبت به حاكميت عفاف و حجاب بر جامعه نيز مسئولند. نهادها و موسسات دولتي و غيردولتي هم برحسب وظايف قانوني و آئين‌نامه‌اي خود وظيفه و ماموريتشان در اين خصوص روشن است. شوراي فرهنگي اجتماعي زنان و خانواده شوراي عالي انقلاب فرهنگي كه وظيفه سياستگذاري و برنامه‌ريزي در امور فرهنگي و اجتماعي زنان و خانواده در كشور را عهده‌دار است، وظيفه مستقيم و ذاتي در تعيين سياست­هاي عفاف و حجاب در كشور دارد. به همين منظور اقدامات پژوهشي و مطالعاتي همه‌جانبه و وسيعي پيرامون اين موضوع در دبيرخانه اين شورا انجام شد و پس از بررسي­هاي كارشناسي در کمیته­های تخصصی و تدوین سیاست­ها و برنامه­های عملی نواجرایی و ويرايش‌هاي مكرر، طرح جامع سياست­هاي عفاف و حجاب به شوراي عالي انقلاب فرهنگي ارسال شد و نهايتا اين شورا در جلسه 566 مورخ 4/5/84 در چارچوب اصول و مباني روش‌هاي اجرايي گسترش فرهنگ عفاف (مصوب جلسه 413 مورخ 14/11/76 )«راهبردهاي گسترش فرهنگ عفاف و حجاب» را تصويب کرد و در تاريخ 11/5/84 از سوي رياست شورا به دستگاه‌هاي ذيربط ابلاغ شد و آئين‌نامه راهكارهاي اجرايي اين طرح توسط شوراي فرهنگ عمومي كشور در تاريخ 13/10/84 تهيه شده و در 14/10/84 توسط رئيس‌جمهور وقت به دستگاه‌ها ابلاغ شد.

به جز این طرح و آئین‌نامه ابلاغی، چه كارهايي در زمينه عفاف و حجاب تا به امروز انجام داد­ه­ايد؟

شوراي فرهنگي اجتماعي زنان طي دوران 26 ساله حياتش در مقاطع مختلف به امر مهم عفاف و حجاب پرداخته است. از جمله تشكيل جلسات كارشناسي و تخصصي، برگزاري سمينارها و نشست‌هاي تخصصي، تشكيل ميزگردها، مشاركت با نهادها و ارگان­هاي فرهنگي و اجرايي، تهيه فصلنامه علمي پژوهشي در اين موضوع، تدوين كتاب‌هاي متعدد مستقيم يا غيرمستقيم پيرامون اين موضوع، حمايت از پايان‌نامه‌ها، مصاحبه‌هاي مكرر با رسانه­ها، به خصوص صدا و سيما و نشريات. اما مهمترين اقدام همان تهيه و تصويب طرح «راهبردهاي گسترش فرهنگ عفاف و حجاب در كشور» است.

مشكلات و نيازهاي شما در اين راستا چه بوده است؟

در انجام كارهاي كلان و طرح­هاي ملي برخي مشكلات طبيعي است ولي بحمدلله مشكلات خاصي كه قابل ذكر باشد نداشته­ايم. عمده­ترين مانع در پيشرفت كار، باورها و ذهنيت­هاي صاحب‌نظران و مسئولان در اجرايي كردن اين واجب در جامعه است و مشكل ديگر تشتت آرا و عدم وحدت رويه در كار بوده و هست. همين سبب كندي كار و عقيم ماندن تلاش­ها مي­شود.

فكر مي­كنيد كارهاي شما تا چه ميزان و براي چه قشري مفيد بوده است؟

اقدامات ما كلان و ملي است و جامعه هدفمان همه اقشار و خانواده­ها هستند؛ اما به دليل پژوهشي و تخصصي بودن كار، متخصصان و اساتيد و دانشجويان و طلاب كه در زمينه عفاف و حجاب كار مي­كنند عموما به طرح­ها و پژوهش­هاي ما مراجعه مي­كنند و مشتريان علمي، پژوهشي ما هستند.

موسسات مردمي تا چه حد در اين بخش فعالند؟

نهادهاي مردمي به خصوص نهادهاي فرهنگي، مذهبي كه وظيفه خود را ارتقای فرهنگ در جامعه مي‌دانند عموما دغدغه اين امور را دارند و برحسب توان خود به موضوع مي­پردازند. اما اين كافي نيست و براي حاكميت فرهنگ عفاف و حجاب، بايد همه افراد و مراكز اثرگذار اعم از فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي به ميدان بيايند. در طرح «راهبردهاي گسترش فرهنگ عفاف و حجاب» حدود 22 ارگان و سازمان تعيين شده‌اند كه همكاري و همراهي و سرمايه‌گذاري همه آنها لازم و ضروري است و بايد وظيفه خود را در اجرايي كردن طرح بدانند و دقيقا عمل كنند و هر دو سال يك بار گزارش كار بدهند.

به نظر شما وضعيت كشور به لحاظ عفاف و حجاب چگونه است؟ ملاك ارزيابي آن را چه مي‌دانيد؟

اين سئوال را به طور كلي با يك جواب نمي­توان پاسخ داد. وضعيت عفاف و حجاب در مناطق مختلف و در فضاهاي مختلف متفاوت است. عامه مردم ما به لحاظ تربيت اسلامي و ديني كه دارند، عموما عفيفند و سعي در رعايت حجاب و عفاف شرعي دارند. در اين ميان عده‌اي يا از روي ناآگاهي و يا از روي عناد، برخي ضوابط و حدود شرعي را رعايت نمي­كنند. هنوز ملت ما از عفيف­ترين و نجيب­ترين و متدين­ترين ملت‌ها هستند؛ اما چون ما داراي حكومتي اسلامي هستيم و مملكت خود را مملكت امام زمان(عج) ‌مي­دانيم، انتظار مي­رود كه اوضاع فرهنگي و نماي فرهنگي كشور ما خيلي بهتر از اين باشد، يعني نمونه يك امت اسلامي و شيعي باشيم.

ملاك ارزيابي براي حجاب، همان رعايت حدود شرعي است اما ملاك سنجش در رعايت عفاف قدري مشكل است. البته با خودنمايي برخي متخلفين در تهران يا شهرهاي بزرگ نمي­توانيم در مورد همه ملت قضاوت كنيم. به هر حال چون رعايت عفاف و حجاب، نماد اسلامي بودن و انقلابي بودن نظام ما به حساب مي‌آيد، از ابتداي پيروزي انقلاب يعني سال 57 و به خصوص پس از پايان جنگ تحميلي، تلاش دشمنان ما مبارزه با عفاف و حجاب بوده است و در اين راه از هيچ اقدام و سرمايه­گذاري دريغ نكرده است.

دلايل موفقيت يا عدم موفقيت دستيابي به اهداف عفاف و حجاب را در جامعه امروز چه مي‌دانيد؟

ما در مقوله گسترش عفاف و حجاب در جامعه خود از جهاتي موفق بوده­ايم و از جهاتي ناموفق. از جهات تعميق باورها و پذيرش عقلايي و منطقي احكام شرعي در ميان جوانان به خصوص نخبگان، بحمدالله موفق بوده­ايم. به دليل آنكه جوانان خوش‌فكر و تيزهوش با مسائل شرعي و احكام الهي هم مثل بقيه مسائل، هوشمندانه و منطقي برخورد مي­كنند و چون عموما فطرتي پاك و به دور از رذيلت‌ها دارند و از آنها فاصله مي­گيرند، زودتر و عميق‌تر به حقيقت مي­رسند و رشد مي­كنند. اما تهاجم فرهنگي و جنگ نرمي كه از سوي دشمنان فرهنگي و سياسي عليه اسلام و جامعه اسلامي و به خصوص عليه مذهب شيعه و خاصه عليه عفاف و حجاب طراحي و سازماندهي شده، تاثيرات قابل توجهي در وضعيت عفاف و حجاب در جامعه به خصوص در ميان نسل جوان داشته است. البته از طرف ديگر، نظام فرهنگي و آموزشي ما هم چه در درون خانواده‌ها و چه در آموزش و پرورش رسمي و آموزش عالي و رسانه­هاي جمعي، آمادگي مناسب براي روشنگري و مقابله با اين هجمه عظيم و بين‌المللي را نداشت و به طور جدي جريان را مديريت نكرد. عامل مهم ديگر در اين جريان، اجرائي نشدن سياست‌ها، قوانين و برنامه­هاي مربوط به عفاف و حجاب توسط مسئولين وقت است كه متاسفانه اكثرا به انگيزه­هاي سياسي آنها برمي­گردد. به هر حال اين آسيب فرهنگي نتيجه برخي غفلت‌ها و عملكردهاي ناصحيح از سوي مسئولان و متوليان فرهنگي و خانواده­ها است و جبران آن همتي همگاني مي­طلبد.

آيا عفاف و حجاب مسئله‌اي شخصي نيست؟ چرا مثلا براي نماز و روزه تشكلي مردمي راه نمي‌افتد تا همه نماز بخوانند يا روزه بگيرند، اما براي حجاب، موسسه و تشكل داريم؟

عفاف و حجاب از حيث فردي، واجبي است الهي مثل ديگر واجبات كه در محاسبه اعمال فرد قرار مي‌گيرد، يعني رعايت آن اجر الهي دارد و ترك آن عقاب، اما از حيث اجتماعي چون در صلاح و فساد جامعه اثر مستقيم دارد، از احكامي است كه بايد از سوي حكومت اسلامي مديريت و نظارت شود و شامل امر به معروف و نهي از منكر مي­شود. در خصوص نماز، روزه، حج يا واجبات ديگر هم نه تنها فرد مسئول است و بايد رعايت كند، بلكه از وظايف حكومت است كه براي اطلاع‌رساني و فرهنگ‌سازي در خصوص آنها، اقدام و سازمان‌هاي مخصوص تاسيس كند و بودجه مناسب تخصيص دهد؛ همان‌گونه كه در زمان رسول خدا(ص) و حكومت حضرت علي(ع) همه اين واجبات سازماندهي شده بود و از سوي حكومت اسلامي مديريت مي­شد. نمازهاي جماعت، نمازهاي جمعه، اداره حج، اداره زكات، اداره امر به معروف و نهي از منكر و جهاد همه تشكيلات و نهادهاي اجرائي مخصوص با ماموران خاص داشت كه زير نظرحاكميت بسيار دقيق و به موقع اقدام مي­كردند؛ زيرا هدايت فكري و رفتاري جامعه اسلامي وظيفه حكومت اسلامي است. متاسفانه برخي به دليل ندانستن اين امر و ناآگاهي نسبت به تاريخ اسلام و تاريخ معصومين(ع) ‌كشور اسلامي ما را  با حكومت‌هاي سكولار و ليبرال مقايسه مي­كنند و نسبت به برخي اقدامات فرهنگي معترض مي­شوند و هرگونه اقدامي براي هدايت عمومي و ايجاد فضاي فرهنگي– اجتماعي مناسب را دخالت در امور شخصي افراد تلقي مي­كنند در حالي­كه از نظر قرآن كريم و سيره معصومين(ع) امر به معروف و نهي از منكر وظيفه هر فرد مسلمان است و نبايد به هيچ وجه ترك شود.

به نظر شما  براي اجراي حكم عفاف و حجاب، افراد با چه ويژگي­هايي بايد اقدام كنند تا عمل و گفتارشان تاثير داشته باشد؟

اصولا مجريان امور فرهنگي اعم از مبلغين و ديگر عوامل، علاوه بر آگاهي دقيق نسبت به مسائل فرهنگي و واجبات شرعي،  بايد خود بهترين رعايت‌كنندگان باشند و به بهترين روش و با بهترين نوع برخورد اشاعه‌دهنده باشند، به نحوي كه رفتار و ظاهر آنها خود اثرگذارترين دعوت باشد و در ارائه برنامه­ها نیز با رعایت شرایط مخاطب و حفظ اصول و نیازهای عرفی و شرعی اقدام نمایند.

تفاوت و ميزان عفاف و حجاب را قبل از انقلاب با شرايط امروز جامعه ايران در چه مي­دانيد؟

اين مقايسه، مقايسه چندان مناسبي نيست به دليل اينكه شرايط حاكم بر قبل از انقلاب و فرهنگ رايج آن زمان با بعد از انقلاب به خصوص الان بسيار متفاوت است؛ اما به طور كلي بايد بدانيم عفاف و حجاب بعد از انقلاب، هم از نظر كمي – به نسبت افزايش جمعيت – و هم از حيث كيفي بسيار تغيير كرده است. از نظر كيفي شايد به ظاهر محسوس نباشد، اما عمق باورها و اعتقادات و پايبندي جوانان مومن و متدين نسبت به عفاف و حجاب بيشتر شده به همين دليل در برابر هجمه­هاي شديد رسانه‌ها مقاوم­­­تر ­شده­اند و با استدلال و منطق بالايي از ديانت و فرهنگ اسلامي دفاع مي­كنند و به تقيدات خود مي‌بالند. اين ادعا وقتي قابل قبول است كه حجم عظيم و غيرقابل تصور هجمه­هاي رسانه­اي و سرمايه­گذاري­هاي كلان دشمنان خارجي و داخلي را براي اسلام‌هراسي در دنيا و بي‌دين كردن نسل جوان در ايران بدانيم. البته گروهی نیز دچار ضربات تهاجم شده و به دلایل متعددی آسیب­پذیر بوده و آسیب­ دیده­اند که باید طبیبانه دست حمایت به سوی آنها دراز کرد.

متاسفانه بسياري از ملت‌هاي اسلامي به خصوص قشر جوان، شيفته ظواهر و برنامه‌هاي رسانه­ها شده­اند و توسط شبكه­هاي اجتماعي ساماندهي و مديريت مي­شوند. موبايل، اينترنت و ماهواره و ديگر ابزارهاي ارتباطي با وضعيت كنوني و پيش بيني سرعت فناوري اطلاعات و ارتباطات در سال‌هاي آينده، سرعت تخريب فرهنگي در ميان جوامع و مبارزه با عفاف و حجاب روز به روز بيشتر خواهد شد. اما بالاخره در ميان فرهيختگان و مصلحان اجتماعي و نخبگان فرهنگي دنيا، و نیز از درون جوامع توسط خود زنان در مجامع فکور و فعال زنان و مادران فهیم و متفکر و بصیر با جنبش­های دین مدار و معنویت­نگر به وجود آمده و می‌رود تا این خواسته به صورت نیازی عمومی مطرح گردد و برای دنیای بحران­زاده و خودباخته و سکولار نیز به اثبات خواهد رسيد كه تنها راه نجات بشريت از مسخ شدن و هلاكت، بازگشت به دين و معنويت صحيح و الهي است.