تهران: کتاب «مسئولیت اخلاقی حکومت دینی» با موضوع رسالت حکومت اسلامی در هدایت جامعه منتشر شد

به گزارش حلقه وصل، هنوز هم این سوال وجود دارد که بالاخره آیا دولت وظیفه دارد که مردم را به‌سمت بهشت هدایت کند یا خیر؟! این پرسشی است که از همان سال‌های ابتدایی شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی تا امروز از ابعاد گوناگون و به انحاء مختلف مطرح شده است و معمولاً هم پاسخ چندان محکم و روشنی به آن داده نشده است.

حتی از منظر اندیشۀ اسلامی هم چندان روشن نشد که واقعاً حکومت در زمینۀ هدایتِ دینیِ مردم چه‌ وظایفی دارد و تا چه اندازه اجازه دارد وارد این عرصه شود و از چه روش‌هایی اجازه دارد استفاده کند؟ کتاب «مسئولیت اخلاقی حکومت دینی» نوشته روح‌الله شاطری که انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی آن را منتشر کرده، یکی از آثار خوب برای پاسخ دهی به این سوال است اثری که محصول چهارسال پژوهش میدانی در میان آثار اندیشمندانِ اندیشۀسیاسی و فلسفۀ غربی و اسلامی و سپس تحلیل و نقد و بررسی و پردازش مباحث متعدد و عمیق، توسط نویسنده‌ بوده است.

آیا وظیفۀ سیاست است که مردم را به‌سمت فضایل اخلاقی سوق دهد یا اینکه کسب فضائل اخلاقی یک موضوع کاملاً شخصی است و ارتباطی با حکومت و سیاست ندارد؟ اساساً آیا سیاست اجازه دارد یا باید اهدافی اخلاقی در حوزۀ خصوصی و فردی دنبال کند یا خیر؟ اگر آری، چه محدودیت‌هایی در «وظایف دولت در ارتقاء اخلاق فردی» و همچنین در شیوه‌های اعمال اراده و قدرت وجود دارد؟ تا چه اندازه سیاست اجازه دارد با الزامات حکومتی مردم را به‌سمت فضائل اخلاقی سوق دهد؟ و خلاصه آنکه رابطۀ «عمل سیاسی» و «فعل اخلاقی» چیست؟ پس از آنکه روشن شدنِ پاسخِ این پرسش‌ها، تازه به اصلِ موضوع کتاب می‌رسیم که: آیا ایجاد و توسعۀ خصال اخلاقی در افراد جامعه، برعهدۀ حکومت دینی است؟ حکومت دینی از چه راه و چگونه این وظیفه را به انجام می‌رساند؟

نویسنده برای پاسخ به این پرسش‌ها و سؤالات دیگری از این دست، ابتدا به سراغ مفاهیم پایه رفته و به تحلیل و واکاویِ هریک از واژه‌های «سیاست»، «دین»، «اخلاق» و «حکومت و دولت» می‌پردازد. این تحلیل‌ها صرفاً یکسری مباحث کلیشه‌ای نیستند که ابتدا به معنای واژگانی و سپس اصطلاحی بپردازد و تمام؛ بلکه از اندیشه‌های یونان باستان و اندیمشندان غربی گرفته تا دیدگاه دانشمندان اسلامی و نهایتاً آیات و روایات معصومین علیهم‌السلام، هر موضوع را مبسوطاً به تحلیل می‌نشیند و دیدگاهِ موردنظر خویش را تشریح می‌کند تا برای رسیدن به پاسخ‌های متقن و علمی به پرسش‌های هدف، بحث را از بستری خدشه‌ناپذیر آغاز کرده و پی‌ گرفته باشد. این غرض آن‌قدر مهم است که همین بخش ابتدایی، یک‌سوم محتوای کل کتاب را به خود اختصاص داده است.

شاطری در ابتدای بخش دوم، با احصاء دیدگاه‌ها و رویکردهای تا امروز مطرح شده، الگوی برگزیدۀ خود را مطرح می‌کند: حکومت در عرصه‌های دینی لازم است تعامل گسترده‌ای داشته باشد؛ منتها در چهارچوب موازین تربیتی و احترام به کرامت انسانی. بنابراین رویکرد دولت در این تعامل باید «رویکرد اقتضائی» باشد که مسیری میانه در اعتدال میان افراط در تصدی‌گری و تفریط در کنار‌ه‌گیری است. و در نهایت اینکه در نگاه فیلسوفان اخلاق اسلامی، حکومت دینی راجع به هدایتِ اخلاقی جامعه، وظایفی روشن و مشخص دارد که باید بدانها پایبند باشد. پس از طرح مبنا، تطورات اندیشۀ مجموع متفکرانی که در این عرصه سخنی داشته‌اند، از ایران و یونتان باستان تا مسیحیت و قرون‌وسطی و رنسانس و پس از آن تبیین می‌گردد تا نسبت آنها با الگوی برگزیدۀ کتاب روشن شود.

اما برخلاف تفکر اسلامی، تفکر رایج در نظام‌های سیاسی امروز دنیا آن است که هرکس مسئول اعمال و رفتار خویش است و هیچ‌کس حق دخالت در امور دیگران را ندارد. بنابراین دخالت حکومت در امور اخلاقی کاملاً خطا می‌نماید. شرح مجموع این رویکردهای مخالف، مبانی نظری و ادلّۀ آنها و سپس نقد و ارزیابیِ برون‌دینیِ آن‌ها، در بخش سوم از کتاب پردازش شده است. پس از اثبات نامعقول بودنِ کلان‌فرضیۀ رقیب، نوبت به این می‌رسد که مبانیِ هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی و سپس ادلۀ عقلی و قرآنی و رواییِ مسئولیت داشتنِ حکومت نسبت به هدایتِ اخلاقی جامعه شرح و تبیین شوند؛ که بخش چهارم کتاب متکفل این موضوع است.

اما تمام این مباحث پرفرازونشیب و عمیق و دقیق فلسفی و... هنوز غرض اصلی نویسنده از این کتاب تأمین نشده است. چراکه حاصل چهارسال پژوهش‌ نویسنده، علاوه‌بر اثبات و تبیین ادلّه‌ی مسئولیتِ حکومت در امور اخلاق، ارائه‌ی الگویی منسجم در این زمینه است. بخش پایانی کتاب که مبتنی بر گفتارهای گذشته است، به تبیین مبانی و ادله‌ی و ابعاد الگوی فرضیۀ تحقیق پرداخته است. نگارنده الگوی «دولت دینیِ گسترده» را با تکیه بر «ماهیتِ مشترکِ حکومت دینی و دین» و «گسترۀ قلمرو دین در تربیت و هدایتِ شؤون فردی و اجتماعی انسان‌ها» انتخاب کرده است. نویسنده در این بخش توضیح می‌دهد که «در نگرش دینی، حکومت فرصت و ابزارِ سعادتِ انسان‌هاست و هدایت و تربیت انسان‌ها در تمام شؤون فردی و اجتماعی را بر عهده دارد؛ ضمن آنکه سیاستِ مطلوب در آن، سیاست در مکتب هدایت است که وظیفۀ خود را ادارۀ مردم و هدایت آنها به خیر و سعادت می‌داند. سعادتی که رسیدنِ هر وجود به کمال و غایتِ وجودی‌اش معنا می‌شود. این غایت و کمال، همان است که در عرصۀ فردی از آن به خلیفةاللهی و مقام قربِ حق‌تعالی تعبیر می‌شود؛ و تأسیس مدینۀفاضله نیز همچون کالبدی است برای تعالی و تکاملِ خلیفةالله»

در نهایت کتاب «مسئولیت اخلاقی حکومت دینی» را می‌توان یک اثر نابِ پژوهشی دانست که از طرفی گسترۀ تحقیقی وسیعی دارد که مجموع هرآنچه که می‌تواند به پرسش اصلیِ این تحقیق مربوط شود را بررسی کرده و از سوی دیگر مبتنی بر مبانی اسلامی و وحیانی می‌باشد و با استدلال‌های متقن، فصل‌الخطاب و اصول این موضوع را به‌خوبی روشن کرده است.

شاید اگر همۀ سیاست‌مداران و سیاست‌گذاران و مسئولین عرصه‌های گوناگون نظام اسلامی این اثر را مطالعه می‌کرده و فرضیۀ نهاییِ آن‌را به‌خوبی فهم می‌کردند، در بسیاری از سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی تغییراتی بنیادین حاصل می‌شد.

کتاب «مسئولیت اخلاقی حکومت دینی» نوشتۀ «روح‌الله شاطری» توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی در 359 صفحه به‌قیمت 15000 تومان منتشر شده است.