هر فرد مسلمان باید جایگاه خود را درنظام اراده‌ها شناخته و انجام وظیفه نماید

به گزارش حلقه وصل، یازدهمین جلسه از سلسله جلسات «تبیین گفتمان تمدن نوین اسلامی» در استان البرز با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین میرباقری، رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم و عضو خبرگان رهبری با موضوع «الهیات تاریخ و برنامه ریزی جهانی» برگزار شد.

مدرس حوزه علمیه قم در ادامه جلسه گذشته (جلسه دهم) که ضرورت و تعاریف فلسفه تاریخ را بیان داشته بود، سخنان خود را با مرور مطالب بیان شده شروع کرد. سپس به کاربرد این بحث اشاره ای داشت و گفت :«در موضوع مبانی تمدن اسلامی به بحث فلسفه تاریخ یا به تعبیر بهتر الهیات تاریخ منتهی شدیم. این بحث از چند جهت مورد توجه است: ۱- برنامه ریزی برای آینده جامعه جهانی؛ اگر ما بخواهیم معطوف به آینده جامعه جهانی برنامه ریزی کنیم، حتماً باید چنین اندیشه ای داشته باشیم. لذا انبیاء الهی - به ویژه انبیاء اولوالعزم، بالاخص وجود مقدس نبی اکرم و اوصیاء ایشان - چون موضوع کارشان صرفا معطوف به زمان خودشان یا حتی جامعه خودشان نبوده بلکه ناظر به یک افق روشنی در آینده تاریخ علم بوده و از لا به لای معارفی که از انبیاء الهی به ما رسیده می توان به یک نظریه نسبتا روشنی در باب فلسفه تاریخ یا به تعبیر دیگر الهیات تاریخ رسید.»

حجت‌الاسلام والمسلمین میرباقری، در ادامه با تاکید بر افق روشن آینده، مسیر تبیین شده توسط انبیاء را اینگونه بازگو نمود: «از مسلمات موجود در همه ادیان الهی این است که خودشان را ادامه راه انبیاء گذشته می دانستند و ادیان گذشته را تایید می کردند- «و المومن کل آمن بالله و ملائکته و رسله» وجود مقدس نبی اکرم «مصدقا لما بین یدیه»- همه انبیا این طور بودند پیشینیان را تصدیق می کردند، نسبت به آینده هم وعده و بشارت می دادند و همه انبیاء هم تحقیقاً بلااستثنا وعده به دوران غلبه حق و دوران عصر ظهور می دادند که یک آینده روشنی پیش روست که بعد از یک حوادث طولانی آن آینده اتفاق خواهد افتاد.»

رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم با توضیح وضعیت فلسفه تاریخ در رویکرد های تفکر مادی، ضرورت الهیات تاریخ را اینگونه توضیح داد: «اگر اندیشه شما در حوزه فلسفه تاریخ نتواند تکامل تاریخ را براساس اراده الهی و براساس نزول ادیان تعریف کند. بنابراین دیگر جایی برای دفاع از حکومت دینی و برنامه ریزی اجتماعی مبتنی بر دین باقی نمی ماند. لذا اگر ما بخواهیم در مسیر تمدن اسلامی حرکت کنیم و معتقد باشیم که واقعاً دین، تمدن ساز است و می شود مبتنی بر دین اسلام تمدنی برای بشر تعریف کرد، قاعدتا باید یک فلسفه تاریخ اسلامی را تعریف کنیم که این از مبانی برنامه ریزی برای تمدن اسلامی است.» 

استاد حوزه علمیه قم، تفاوت فلسفه تاریخ مرسوم و الهیات تاریخی را اینگونه بیان کرد: « اگر ما در باب تاریخ اجتماعی بشر بحث می کنیم و می خواهیم سرنوشت تاریخ اجتماعی بشر را به دست بیاوریم و از آن در برنامه ریزی های کلان استفاده کنیم رجوع کنیم به منابع دینی و وحی و اگر عقل را هم به کار می گیریم و از تجربه و روش های تجربی هم استفاده می کنیم در زیر چتر دین و آموزه های دینی باشد، بر همین اساس گمان می کنم اگر ما بحث از تاریخ هم می کنیم، بحث مان بحث الهیاتی باشد که به لحاظ روش تحت تاثیر تعلیمات دینی است و صرفا بحث عقلی محض نیست روش صحیح تر و قابل دفاع تری است.»

وی در قسمتی دیگر از سخنرانی خود به ویژگی های الاهیات تاریخی اشاره کرد: «الهیات تاریخ اجتماعی بشر گرچه خودش نسبت به دانش های بعدی یک دانش پیشینی است اما مبتنی بر یک مقدمات و یک دانش هایی است که بنیان های فلسفه تاریخ را شکل می دهند یک بخش از این مبانی ای که هر اندیشه فلسفه تاریخ باید مبتنی بر آن شکل بگیرد اندیشه هایی است که نگرش نسبت به جهان را تبیین می کنند، ما نمی توانیم تاریخ اجتماعی بشر را مستقل از نگرشی که نسبت به جهان داریم تحلیل بکنیم. بر این اساس بی تردید در حوزه ادیان الهی در حوزه تفکر و اندیشه اسلامی حتما تفکراتی که در حوزه فلسفه تاریخ شکل می گیرند و دانشی که در این زمینه شکل می گیرد باید مبتنی بر جهان نگری اسلامی باشد.»

از دید استاد میرباقری یکی از ویژگی های الاهیات تاریخی بعد از جهان نگری اسلامی، نگاه ویژه به بحث اراده هاست که اینگونه توضیح داد: « این طور نیست که حرکت تاریخی حیات اجتماعی بشر یک حرکت کاملا جبری و فارغ از اراده های ما است، می توان تاریخ را این گونه تحلیل کرد بگوییم اصلا اراده های ما هیچ نقشی در حرکت تاریخ ندارند. ولی این درست نیست، براساس معارف دینی هم اراده های مخلوقات و هم اراده های انسانی موثر در حرکت تاریخ و مسیر حرکت تاریخ اند. کما این که جبر مادی بر تکامل تاریخ حاکم نیست و ما مجبور به جبر مادی نیستیم جبر الهی هم بر رفتار ما و بر رفتار تکامل تاریخ اجتماعی ما حاکم نیست و به تعبیر دیگر گرچه عالم ذیل ربوبیت حضرت حق تعریف می شود ولی خدای متعال برای ما اراده ای قرار داده و ما می توانیم با تولی نسبت به حضرت حق در ساخت تاریخ اجتماعی بشر حضور داشته باشیم.»

عضو خبرگان رهبری در ادامه به طیف های اراده پرداخته و اینگونه عنوان داشت:« اولاً اراده های انسانی یکسان نیستند، برخی از اراده ها، محور تکامل تاریخ هستند، آن اراده ها، اساس تکامل تاریخ اجتماعی بشرند، ظرفیت آن اراده ها ظرفیت تاریخ ساز است و محور حرکت تاریخ هستند، مثل انبیاء و اولیاء الهی در محورشان بر اساس اندیشه معارف اهل بیت وجود مقدس نبی اکرم و اهل بیت شان هستند که محور تکامل تاریخ هستند. اراده هایی هستند که تاریخ سازند، تصرفی که می کنند تصرف معطوف به تاریخ است و ذیل این تصرف است که تاریخ شکل می گیرد و این بخشی از حوزه اختیار و اراده معصومین علیهم السلام هست. غیر از این که به اذن الهی بر تکوین حکومت می کنند بر تاریخ اجتماعی بشر هم حکومت می کنند.» 

استاد حوزه علمیه قم در تشریح الاهیات تاریخی با تاکید بر نقش تمامی اراده ها هر چند در تناسبات مختلف، به این نکته اشاره کرد که هر فرد مسلمی باید جایگاه خود را درنظام اراده ها شناخته وانجام وظیفه نماید، وی افزود: « ما می توانیم به یک معنا حاضر در صحنه عاشورا باشیم به یک معنا حاضر در صفین و جمل باشیم و به یک معنا حاضر در رکاب امام زمان باشیم به ما این اذن را دادند این اجازه را دادند که در آنجا حضور پیدا کنیم در روایات فرمودند اگر کسی منتظر باشد مثل کسی است که در اردوگاه حضرت است. مثل کسی است که در رکاب نبی اکرم شمشیر می زند، در واقع یک جبهه است، ما می توانیم در این جبهه تاریخی حضور پیدا کنیم. اول جایی که به ما اختیار دادند و اراده به ما دادند و اراده ما موثر است این است که می توانیم جزو یکی از دو جامعه بشویم می توانیم جزو جامعه حق باشیم می توانیم جزو جامعه باطل باشیم.» 

سیر بحث در الاهیات تاریخی با تبیین چگونگی جهت گیری ادامه پیدا کرد و استاد این تقسیم بندی کلان تاریخ را اینگونه توضیح داد:« الوهیت حضرت حق حاکم بر کل عالم است و ما نسبت به آن می توانیم موضع بگیریم ، این موضعی که نسبت به الوهیت حضرت حق گرفته می شود و بر اساس همین موضع گیری دو سیر در عالم شکل می گیرد، مسیر رشد و مسیر غی، ما در حرکت در مدار مسیر رشد و غی آزادیم، بر همین اساس دو جریان تاریخی در تاریخ اجتماعی بشر شکل گرفته، تاریخ جریان ایمان و جریان کفر، جریان رشد و غی، جریان نور و جریان ظلمت، جریان نار و جریان جنت، این جریان های مختلفی است که با ادبیات های مختلف در معارف دینی توضیح داده شده و هر کدام از چهره ی این جریان پرده بر می دارند. دو جور اراده انسان ممکن است شکل بگیرد گاهی ممکن است اراده بر پرستش خدای متعال، خضوع و تواضع و خشیت شکل بگیرد و نیز ممکن است بر استکبار و تفرعن و انانیت نفس و خودپرستی و نفس پرستی و امثال این ها شکل بگیرد. دو مسیر تاریخی هم شکل گرفته است.» 

حجت الاسلام و المسلمین میرباقری جهت گیری اراده ها را ختم به شکلی گیری جریان های کلان تاریخی واجتماعی می داند و اینگونه تبیین کرد: « بر همین اساس ما دو نوع جامعه هم داریم، جامعه مومنین و جامعه کفار، جامعه مومنین اراده های ایمانی ای است که با همدیگر پیوند می خورند، حول اراده اولیاء الهی نظام پیدا می کنند، با همدیگر یک پرستش مشاع اجتماعی می کنند، جامعه کفار هم جامعه ای است که ارواحی که استکبار نسبت به حضرت حق داشتند با همدیگر ارتباط برقرار می کنند، یک نظم بزرگ درست می کنند، کأنه یک روح بزرگ پیدا می شود بر محور اولیاء طاغوت و فراعنه و مستکبرین و کفر مشاع دارند؛ دنیا پرستی مشاع دارند، شیطنت مشاع دارند همین در مقیاس تاریخ هم هست، تاریخ اجتماعی بشر هم یک تاریخی است که در آن یک قطب هدایت وجود دارد قطب ضلال وجود دارد، در این عالم که آمدیم این دو جریان کاملا به هم آمیخته شده اند. این آمیختگی یک مسیر بسیار عجیبی ایجاد کرده در عالم، مومنین و کفار با هم زندگی می کنند این آمیختگی رنگ کفار را به مومنین داده، مدل لباس، پوشاک، خوراک، مسکن، روابط اجتماعی و حمل و نقل مان به شدت هم رنگ با کفار شده است. این ناشی از اختلاط است، حتی بعضی از صفات رذیله آن ها گاهی در مومنین دیده می شود، به عکس گاهی صفات حمیده مومنین در آنها دیده می شود اختلاطی که بین دستگاه حق و باطل در تاریخ اجتماعی بشر بوده، این اختلاط و آمیختگی یک بستر عظیم تاریخی درست کرده، که یک درگیری تاریخی عظیم بین این دو جبهه اتفاق افتاده، دو دستگاه اراده ای که آمدند یکی می خواهد بندگی بکند، دیگری می خواهد طغیان بکند در یک محیط هم به هم مرتبط شدند، در یک دنیا با هم زندگی می کنند.»

در قسمت پایانی بحث حجت الاسلام و المسلمین میرباقری به وظایف جریان الهی اشاره ای کرده و افزود: «جامعه مومنین در این درگیری، چند کار را باید انجام بدهند، یکی تولی و تبری است؛ یکی صف و درگیری و قتال است و آخری سازندگی است؛ هر سه کار را باید بر مدار ولی حق انجام بدهند. این دو جریان ها، دو جریانی نیستند که کاملا عالم های جدایی داشته باشند بلکه ممکن است این کار را خدای متعال بکند ولی این کار را نکرده، حالا این به بیان های مختلفی در معارف ما آمده در قرآن و روایات البته علتش هم توضیح داده شده که چرا این اتفاق افتاده است و بعد حوادثی که برای تفکیک پیش می آید، این احادیث توضیح داده شده، در ذیل سوره آل عمران، وقتی در جنگ احد، مسلمانان شکست ظاهری ای تحمل کردند توضیح می دهد، بوسیله همین موضوع، خدای متعال صف ها را از هم جدا کند، که اگر مثل احد نباشد صف ها از هم جدا نمی شوند، در احد است که معلوم می شود، در صفین است که وقتی به نقطه اوج خودش می رسد فرق مالک اشتر و شمر معلوم می شود و الا در ابتدای جنگ صفین که مالک اشتر و شمر هر دو یک جا ایستادند.»

اخرین نکته ای که  وی  در انتهای جلسه مطرح کرد: « ممکن است بگویید چرا خدای متعال از اول این دو عالم را جدا نکرد؟ عالم امتحان است دیگر، آن ها هم مدعی اند، خدای متعال این ها را آورده در عالم امتحان می کند، امتحان هم موضوعش توحید است، در همین آمیختگی است که امتحان معنا دار می شود، وقتی امتحان اتفاق افتاد خدای متعال صحنه را در امتحان به گونه ای طراحی می کند که آرام آرام صفوف از همدیگر متمایز گردند.»