تهران: ناگفته‌های مستندساز از همکاری با مستند BBC

به گزارش حلقه وصل، در نخستین قسمت از برنامه «سوژه» در سایت آپارات، «حامد شکیبانیا» و «رامین حیدری فاروقی» که پیش از این تجربه تولید مستند برای صداوسیما را داشته اند، به بیان انتقاداتی از جایگاه مستند در تلویزیون پرداختند. شکیبانیا با بیان خاطراتی از ماجرای شنیدنی پخش مستند «فیلم ناتمامی برای دخترم سمیه» از تلویزیون گفت: راه جذب مخاطب به سمت مستند در تلویزیون این است که مستندهای خوب، در ساعتهای خوب با اطلاع رسانی مناسب پخش شوند. ما با تعداد زیادی از مستندهای ساخته شده در داخل مواجهیم که به دلایل سلیقه ای یا قواعد دست و پاگیر از تلویزیون پخش نمی شوند. این قوانین پخش گاهی لازم است گاهی اوقات هم دیگر کارکردشان را از دست داده اند و حالا دیگر می شود خیلی از حرفها را از تلویزیون زد و کسی این قوانین دست و پاگیر را بازبینی نکرده است.

وقتی عبارت «شهید شدن خانواده منافقین» از تلویزیون پخش می شود!

شکیبانیا تهیه کننده مستند «فیلم ناتمامی برای دخترم سمیه» ادامه داد: مثلا در همین مستند که داستان مجاهدین خلق را از زاویه دید یکی از خود اعضای آنها بیان می کرد به خاطر حمایت رئیس وقت سازمان در زمانی خوب پخش شد. چون ما مستند را دیر رساندیم بسیاری از بخشها که می توانست با تیغ ناظران پخش کوتاه شود در فیلم باقی ماند و همین بخشها باعث دیده شدن و متفاوت جلوه کردن کار از سیما شد. مثلا در فیلم جایی «خانواده منافقین شهید خطاب می شدند» و یا از زبان منافقین گفته می شد «سال 94 سال نابودی رژیم آخوندی»؛ استدلال ما در پخش اینها این بود که الان سال 94 است و ما پابرجاییم و گفته شدن چنین عباراتی چیزی از ما کم نمیکند و بلکه در رد پندار آنهاست. پس در کنار پخش خوب آثار بایست ادبیات کلیشه شده رسمی فاصله گرفت و با بیانی متفاوت مسائل را مطرح کرد تا مخاطب به مستندهای تلویزیونی گرایش پیدا کند.

رامین فاروقی، با بیان تجربه پخش مستند «مستند اینجا آفریقاست» (با روایتگری رویا نونهالی، همسر رامین فاروقی) که در سالهای میانی دهه 70 از سیما پخش شد، گفت: مستند اینجا آفریقاست زمانی از تلویزیون پخش شد که مخاطب فقط به اندازه دو شبکه حق انتخاب داشت و تا آن زمان مستندی با درونمایه جهانگردی که روایتگر آن یک زن باشد و تصویری متفاوت از مردم افریقا بخواهد معرفی کند سابقه تولید و پخش نداشت. اما باز هم با این اوصاف در نخستین موعد پخش با بی مهری سیما آنطور که می خواستیم پخش نشد. اما در موعد دوم پخش مستند خیلی خوب دیده شد و الان تقریبا همه بزرگترها که تلویزیون دهه هفتاد را درک کرده اند این مستند را دیده اند و خاطرشان هست.

ناگفته های شکیبانیا از همکاری با مستند BBC
در ادامه برنامه «حامد شکیبانیا» با بیان خاطراتی گفته نشده از ساخت و پخش مستند «ایران و غرب» برای شبکه BBC به تفاوت نگاه به مستند در شبکه های بسیاری از شبکه های خارجی باکیفیت پرداخت و گفت: BBC از سه سال قبل از 30امین سالگرد انقلاب می دانست که می خواهد مستندی راجع به چالشهای روابط ایران و غرب بسازد، این شد که سفارش خود را به «نورما پرسی» داد؛ تهیه کننده ای که معروف است وقایع تاریخی را به کمک خود حاضرینِ سطح بالای حاضر در صحنه بیان می کند. ما هم در بخش فارسی آن با تیم وارد تعامل شدیم. نکته مهمی که اینجا وجود دارد، برنامه ریزی بلندمدت و اهمیت داشتن مستند برای این شبکه هاست که خود را در پخش مستند هم نشان می دهد.

از معمای شاه تا مستند رضاشاه

پس از پخش گزارشی از نظرات مردم راجع به جایگاه مستند در تلویزیون، و بیان اینکه بسیاری از مستندهای معروف شبکه های فارسی زبان خارجی را مردم دیده اند؛ بحث به سراغ دلایل موفقیت مستندهایی همچون رضاشاه و انقلاب 57 کشیده شد؛ در همین راستا رامین فاروقی گفت: یکی از مهمترین دلایل موفقیت این مستندها این است که پیامشان در سطح پنهان تری آشکار می شود، یعنی به جای دیدن قضاوت آشکار در جملات می بینیم که از ساختار پرسش در نگارش گفتارمتن این مستندها استفاده شده است. دلیل مهمتر موفقیت این مستندها این است که وقتی ما به سراغ اسناد در دسترسمان از بیان تاریخ نمی رویم، انجام چنین کاری از سوی رقبا باعث متفاوت جلوه کردن کارشان و اقبال مخاطب می شود. در واقع این شبکه ها با زدن حرفی متفاوت نسبت به  قرائت رسمی داخلی و قدری پوشاندن نظرات صریح خود، و همچنین زمان شناسی و تبلیغ مناسب، توانسته اند مخاطب را به سمت محصول نه چندان با کیفیت اما متفاوت خود سوق دهند.

حامد شکیبانیا در همین راستا گفت: تلویزیونهای جریان اپوزیسیون بزرگترین فرصتشان در شکافهای تلویزیون ماست. مهمترین شانس آنها برای دیده شدن آثارشان این است که ما اینقدر در مستندهای تاریخی و سیاسی مان قواعد دل به خواه سختگیرانه غیرضروری داشته ایم، که فضا را برای کسی که بخواهد با ساده ترین امکانات حرفی متفاوت بزند را باز گذاشته ایم. مستند رضا شاه یک فیلم مقاله پر ایراد است که اگر منصفانه نگاه بکنیم در مورد رضاشاه می شود مستندهای منصفانه تری ساخت. یکی از مهمترین دلایل دیده شدن چنین مستندهایی این است که ما در اینجا کاری کرده ایم که به جای رضاشاه همه باید بگویند رضاخان. در حالیکه با رضاشاه گفتن ما او دوباره شاه نمی شود. به عنوان مثال در همین سریال معمای شاه چون نویسنده از آینده شخصیتها خبر داشته، کاراکترها دیالوگهایی را می گویند که گویی از آینده خبر دارند. پس مخاطب متاسفانه جنس فعلی را مستعمل و جنس خارجی را نو حس می کند و به سراغ آن می رود.

برنامه سوژه با اجرای محمدصادق باطنی و تهیه شده در مدرسه هنر و رسانه آینه، نخستین برنامه تخصصی مستند ویژه پخش اختصاصی از آپارات است که در آستانه جشنواره سینماحقیقت پخش آن از 6 آذر ماه 95 آغاز شده است. شما می توانید هم اکنون قسمت اول برنامه را در کانال این برنامه به آدرس http://aparat.com/suozhe ملاحظه نمایید.