تهران: از «رهگذر عشق» تا «میرعزا كاشانی در قلمرو تعزیه»

به گزارش حلقه وصل، هنر تعزیه، در طول زمان تغییراتی را به خود دیده‌ اما هنوز هم جزو اصیل ‌ترین و پر سابقه‌ ترین هنرهای ایرانی و اسلامی ایرانی‌ها به شمار می‌رود. در استان‌های مختلف ایران از شمالی‌ترین شهرهای خراسان و آذربایجان تا جنوبی‌ترین شهرهای سیستان و اهواز، از پهنه كویر تا حاشیه‌های زاگرس و البرز و از دریای خزر تا خلیج فارس، در ایام ماه محرم، تعزیه برگزار می‌شود. نسخه‌های اشعار این نمایش مذهبی در سراسر ایران تفاوت كمی با هم دارند. مردم از اول ماه محرم همه‌ساله به مناسبت سالروز این واقعه، در شهرها و روستاهای ایران، مساجد و تكایا را با قالی و قالیچه آذین می‌بندند و دیوارها و منابر را سیاه‌پوش می‌كنند. 

این مراسم، اگرچه امروزه به گستردگی گذشته برگزار نمی‌شود، اما همچنان یكی از مراسم و آیین‌هایی است كه با استفاده از آن، می‌توان با نشان دادن وقایع كربلا، پیام امام حسین(ع) را با استفاده از نمایش و شبیه‌سازی، به مخاطبان بیشتری رساند و در آن ها تاثیر عمیق‌تری بر جا گذاشت. 

انتشارات سوره مهر حوزه هنری نیز كتاب‌های مستند و در عین حال جذابی درباره تعزیه منتشر كرده است؛ كتاب‌هایی كه هر كدام حاصل زحمات چندین ساله محققان آن ها بوده و نشان‌دهنده قدمت این هنر آیینی است. در ادامه، نگاهی می‌اندازیم به برخی كتاب‌هایی كه از سوی سوره مهر درباره تعزیه به دست علاقه‌مندان این هنر رسیده است.                                  

* رهگذر عشق 

كتاب «رهگذر عشق (مجالس تعزیه)» را حسن فخاری به رشته تحریر درآورده است. این كتاب از سری مجموعه نمایشنامه ماه است كه از سوی مركز هنرهای نمایشی حوزه هنری منتشر شده است. موضوع این كتاب تعزیه عاشورا بوده و برای نخستین بار در سال 1388 توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است. 

حسن فخاری در كتاب «رهگذر عشق» كوشیده با روایت هایی مستند، مجالس تعزیه را به دور از هرگونه خرافه نقل كند كه انجام همین كار، مطالعاتی عمیق در حوزه مقاتل و روایات تاریخی را می‌طلبد. او در مجلس اول، تعزیه كاروان شهادت را نقل كرده و از آمدن سیدالشهدا (ع) و ورود ایشان به صحرای نینوا گفته و بر اساس اشعاری كه سینه به سینه نقل شده، این روایت را آهنگین كرده است. 

 سپس در مجلس دوم، تعزیه شب‌های بی‌ستاره یا همان شام غریبان را روایت می‌كند و از دردهای حضرت زینب كبری (س) و اطفال و زنان حرم می‌گوید؛ حرف‌هایی كه در قالب اشعار و در دستگاه‌های موسیقی خوانده می‌شود و دل هر انسان آزاده‌ای را می‌لرزاند و به درد می‌آورد. فخاری در مجلس سوم و آخر این كتاب هم به سراغ تعزیه خطبه خون رفته كه شامل شهادت حضرت رقیه (س)، خطبه حضرت زینب، خطبه حضرت سجاد (ع) و آزادی اهل بیت می‌شود.                   

* میرعزا كاشانی در قلمرو تعزیه 

كتاب «میرعزا كاشانی در قلمرو تعزیه» نخستین بار در آبان 1387 در 630 صفحه، از سوی انتشارات سوره مهر به چاپ رسید و مولف آن سمانه كاظمی است. 

 میرعزا كاشانی از تعزیه‌خوانان مطرح و تاثیرگذار تاریخ است. او كه در تهران و كاشان تعزیه‌گردانی می‌كرده، مردی ادیب، هنرمند، خوش‌قریحه و با ذوق بوده كه بنا به اقتضای كارش از موسیقی و دستگاه‌خوانی نیز اطلاعات كافی داشته است. با توجه به اینكه اطلاعات اندكی از میرعزا كاشانی موجود است، سمانه كاظمی موضوعی دشوار را برای پژوهشش آغاز كرده و در راه پرخطری گام نهاده است. او در میان 365 نسخه تعزیه‌نامه كه از میرعزا باقی مانده، نسخه‌هایی از مجالس را مورد بررسی قرار می‌دهد كه اصالت بیشتری داشته‌اند و دخل و تصرفی در آن ها صورت نپذیرفته است. در واقع كاظمی به موضوع‌ها و نسخی از مجلس‌های تعزیه میرعزا می‌پردازد كه دیگر تعزیه‌سرایان از آن ها غافل بوده‌اند. 

اما نكته‌ای كه پژوهش سمانه كاظمی را پرارج و ارزش می‌كند، بخش گفت‌و‌گوی او با هاشم فیاض است. مرحوم فیاض بیشتر عمر خود را صرف گردآوری و نسخه‌برداری از سروده‌های میرعزا كرده و طی نیم قرن این نسخه‌ها را در گوشه و كنار ایران اجرا كرده است. سمانه كاظمی در گفت‌وگویش با هاشم فیاض سعی كرده از تاریخ شفاهی‌ای كه فیاض ذكر می‌كند به عنوان منبعی برای پژوهش خود بهره جوید و با استفاده از نقل ‌قول‌های تاریخی فیاض، با میرعزا كاشانی بیشتر آشنا شود. اما سوژه اصلی پژوهش كاظمی، بررسی نمایش سلطانعلی (ع) - نوشته میرعزا - است؛ این نسخه تعزیه، یكی از بهترین و شبیه‌ترین نسخه های مجلس تعزیه به عاشوراست. 

* چهل و یك مجلس 

كتاب «چهل و یك مجلس» كه مرداد 1391 در 397 صفحه از سوی انتشارات سوره مهر روانه كتابفروشی‌ها شد، به كوشش محمدجواد مرادی‌نیا و با موضوع بازخوانی چهل و یك مجلس روضه و تغزیه درباره شرح غزوات پیامبر كه براساس نسخه خطی كشف شده در این زمینه در عصر ناصرالدین شاه قاجار است، منتشر شده است. 

متن اصلی این نسخه خطی توسط نویسنده‌ای ناشناس تالیف شده، اما حاشیه كتاب خبر از كتابت آن توسط فردی به نام «حسین‌ابن محمد خوانساری» در سال ۱۲۹۵ هجری قمری می‌دهد. این كتاب كه منبعی برای روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی در گذشته به شمار می‌رود، به شرح تعدادی از غزوه‌های پیامبر اكرم (ص) و توصیف و تطبیق آن ها با وقایع روز عاشورا می‌پردازد. این اثر همچنین سعی داشته به این موضوع بپردازد كه میان عاشورا و این غزوات چه شباهت‌ها و تناقض‌هایی وجود داشته و بر این اساس به روایت مظلومیت امام حسین (ع) و خاندان و یارانش پرداخته است. 

سبك تالیف این كتاب تلفیقی از زبان فارسی و عربی است و به گفته مرادی نیا در مقدمه این كتاب، از متن آن می‌توان دریافت كه نویسنده كتاب با تسلط بر منابع تاریخی فارسی و عربی در این متن توانسته بخش‌هایی از تاریخ صدر اسلام و رخداد عاشورا را در قالب نثری سلیس و به كمك اشعار شاعران پارسی‌گوی و عرب زبان در قالب مجالس خواندنی و سوزناك روضه توصیف كند. 

* تاثیر ادبیات مكتوب بر مجالس شبیه‌خوانی 

كتاب «تاثیر ادبیات مكتوب بر مجالس شبیه خوانی» به قلم محمدحسین ناصربخت، اثری با موضوع نمایش ملی ایرانی است كه نمایشنامه‌نویسان را برای بهره‌بردن از تجربه‌های تاریخی ایرانیان برای استفاده از متون ادبی در شبیه‌خوانی و اقتباس از متون فارسی در هنر تئاتر راهنمایی می‌كند. 

كتاب در سه فصل كلی طراحی شده كه هر كدام بخش‌های متعددی را شامل می‌شوند؛ فصل اول با عنوان «تعزیه و اساطیر» به مسائلی چون چگونگی پیدایش تعزیه و ارتباط آن با اساطیر، نمود اندیشه اساطیری و عرفانی در مجالس تعزیه و شخصیت‌پردازی در ادبیات ایران و تعزیه می‌پردازد. فصل دوم كه به تأثیر قصص ایرانی بر شبیه‌خوانی می‌پردازد نیز مشتمل بر دو بخش «ساختار مجلس تعزیه و تأثیر ادبیات و قصص ایرانی بر آن» و «الگوهای موجود در قصص ایرانی و مجالس تعزیه» است. نبرد پهلوانان، انتقام، خواب، جست‌وجوی عاشق برای رسیدن به معشوق، سفر، گریز به سرزمین بیگانه، آزمون، پرهیز قهرمان از عشق آلوده به گناه، قلعه گشایی، هدیه خداوندی، نجات كودك منجی، جست‌وجوی پدر، تعقیب یك حیوان و ماجرایی جدید موضوعات قصه‌ها و اساطیر ایرانی هستند كه در این بخش پیوند آن‌ها با تعزیه مورد بررسی قرار گرفته‌ است. «حضور شعر كلاسیك در مجالس تعزیه» موضوع بخش سوم و آخر این كتاب است كه در این فصل به دلایل منظوم بودن تعزیه پرداخته شده و امكاناتی كه شعر در اختیار تعزیه قرار داده توضیح داده شده‌ است.                             

* نمایش‌های ایرانی (جلد دوم: تعزیه) 

كتاب «نمایش‌های ایرانی/ تعزیه (جلد دوم)» نوشته صادق عاشورپور در چاپ اول خود در سال 1389 با شمارگان 2500 نسخه توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است. 

این كتاب در یك پیشگفتار و چهارده پاره به بیان موضوعات مختلف در باب تعزیه می‌پردازد. تعزیه چیست؟،‌ نگاهی به چند متن مكتوب جامانده از پیش از اسلام، پیدایش تكیه و اجرای تعزیه در آن، علمای شیعه و دسته‌گردانی و تعزیه، سبب حضور نداشتن زن در تعزیه، ایجاد حافظه هیجانی در تماشاگر تعزیه، بحر طویل حارث، شبیه مضحك، تعزیه زنانه، یادداشت‌هایی از ایرانیان درباره تعزیه، مصراع در تعزیه، چند متن تعزیه، نمادها و نشانه‌ها در تعزیه و همچنین تعزیه از نگاه سیاحان از سرفصل‌های اصلی كتاب نمایش‌های ایرانی است. 

* مجلس حر بن یزید ریاحی 

كتاب «مجلس حر بن یزید ریاحی» از «علی معلم دامغانی»؛ روایت و منظومه‌ ای بلند از ماجرای حرّ بن یزید ریاحی است. این كتاب در دو فصل تدوین شده كه فصل اول آن به مقدمه با تشریح و توضیح به قلم محمدرضا تقی‌دخت اختصاص یافته است. 

علی معلم دامغانی، این منظومه را بر مبنای زیارت وارث (زیارتی كه جزء زیارت‌های معروف شیعیان است) به تحریر درآورده است. بخشی از این منظومه، با عنوان شخصیت عاشورایی حربن یزید ریاحی؛ یكی از چهره های نام‌آور و نامدار واقعه عاشوراست. محمدرضا تقی دخت، نویسنده مقدمه و شرح این كتاب، سروده علی معلم را یكی از كم نظیرترین و حتی بی نظیرترین منظومه‌های سروده شده درمورد شخصیت حر دانسته است. این كتاب اولین سروده شعر نوی علی معلم به حساب می آید كه عنوان آن به سبك مجالس تعزیه، «مجلس حربن یزید ریاحی» انتخاب شده است. 

این منظومه ماجرای حضرت حرّ از بدو زندگی تا زمان شهادت در دو بخش است كه بخش اول، مقدمه‌ای مفصل بر این شعر و بررسی ماجراهای واقعه عاشورا از بعد از مرگ معاویه و به حكومت رسیدن یزید تا عاشورا را شامل می‌شود و بخش دوم منظومه بلند حرّبن یزید ریاحی است.                                         

* پیشخوانی در تعزیه 

كتاب «پیشخوانی در تعزیه» كه پژوهشی در نغمات آوازی شبیه‌خوانی است، تالیف دكتر اردشیر صالح‌پور بوده و خرداد 1391 در 114 صفحه برای نخستین بار منتشر شده است. 

«پیشخوانی در تعزیه» هشت فصل دارد كه به ترتیب عبارت اند از «پیش درآمد»، «پیشخوانی، زمینه‌ها و تعاریف»، «ویژگی‌های ادبی پیشخوانی‌ها»، «سرایندگان پیشخوانی‌ها»، «موسیقی پیشخوانی‌ها»، «نوحه‌های پیشخوانی»، «خوانندگان و نوازندگان» و «سایر پیشخوانی‌ها». 

در این كتاب به جز بحث تئوریك در زمینه نغمات آوازی شبیه‌خوانی، شعرهای از پیشخوانی‌های تعزیه‌ها نیز گردآوری و منتشر شده و همچنین در این كتاب نام تعدادی از سرایندگان، خوانندگان و نوازندگان پیشخوانی‌ها نیز آمده است.