ترکیه از جان سوریه چه می‌خواهد؟

به گزارش حلقه وصل: «آرزو می‌کنم پیشروی نیروهای ضد رژیم پس از حلب، ادلب و حماه به سمت دمشق بدون حوادث یا فجایع ادامه یابد» این اظهارات را رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه دیروز جمعه در حمایت صریح خود از گروه‌های تروریستی در سوریه بیان داشت.

ترکیه از ابتدای جنگ داخلی سوریه در کنار آمریکا و رژیم صهیونیستی، از برخی گروه‌های مخالف دولت بشار اسد حمایت کرده است. برخی از این گروه‌های مورد حمایت ترکیه به‌مرور زمان به گروه‌های تروریستی نزدیک شدند که گروه‌های مهاجم فعلی در این کشور را شامل می‌شوند.

حالا اما شواهد متعدد حاکی از حمایت ترکیه از گروه‌های مسلح ادلب است که از جمله این شواهد، ایجاد پروژه‌های متعدد تجاری و اقتصادی ترکیه در ادلب از سال ۲۰۲۰ به دنبال آتش‌بس این گروه‌ها با دولت بشار اسد است.

در واقع امر، ترکیه می‌خواهد از طریق قدرت دادن به این گروه‌های مسلح که خود تروریستی هستند به تبعیری حفاظت از مرزهای خود در برابر تهدیدهایی نظیر داعش و گروه‌های کرد مسلح (مانند YPG و PKK)  را تامین کند.

اما ترکیه در کنار دلایل امنیتی (مانند مبارزه با گروه‌های کُرد مسلح) و اهداف ژئوپلیتیکی دیگر منافع ترانزیتی را نیز از ناآرام شدن مجدد سوریه و تسلط تروریست‌ها بر مناطقی از این کشور و یا سقوط کامل نظام بشار اسد دنبال می‌کند.

تلاش ترکیه برای یکه‌تازی در راهگذر اتصالی به مدیترانه
مسئله مسیرهای ترانزیتی و راهبردی در منطقه خاورمیانه، به‌ویژه در ارتباط با پروژه‌های بزرگی مانند «طرح کمربند و جاده» چین از اهمیت بالایی برخوردار است. 

ترکیه در دهه‌های اخیر همواره تلاش کرده است تا جایگاه خود را به‌عنوان یک هاب ترانزیتی بین شرق و غرب تقویت کند. از طرفی، سوریه نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود در شرق مدیترانه، می‌تواند نقشی کلیدی در این پروژه‌ها ایفا کند.

نقش سوریه در طرح یک کمربند،‌ یک جاده
سوریه به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود، نقشی بالقوه مهم در این طرح دارد. این کشور به عنوان نقطه اتصال بین خاورمیانه، مدیترانه و اروپا قرار دارد

چین به طور مداوم تمایل خود را برای سرمایه‌گذاری در بازسازی سوریه و الحاق این کشور به پروژه‌های مرتبط با کمربند و جاده اعلام کرده است. 
اگرچه سوریه به طور رسمی به طرح کمربند و جاده پیوسته است، اما پیاده‌سازی پروژه‌های زیرساختی در این کشور به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و مشکلات امنیتی به کندی پیش رفته است و حالا با فعال شدن مجدد گروه‌های تروریستی تلاش‌ها برای بازنگشتن ثبات و امنیت کامل به این کشور بازگشته است.

بنابراین ایده اینکه ترکیه عمداً سوریه را برای جلوگیری از استفاده از مسیرهای ترانزیتی ناامن کرده باشد، پیچیده و نیازمند بررسی دقیق‌تر دلایل سیاسی و نظامی ترکیه در سوریه است اما قطع راهگذر سوریه از مسیر ترانزیتی شرق به غرب به تقویت راهگذر ترکیه در طرح‌های کریدوری اعم از طرح کمربند و جاده و همچنین جاده توسعه عراق خواهد شد.

ترکیه به‌عنوان پلی بین اروپا و آسیا، موقعیت جغرافیایی استراتژیکی دارد. این کشور همواره به دنبال استفاده از این مزیت بوده تا خود را به‌عنوان اصلی‌ترین مسیر برای ترانزیت کالا و انرژی مطرح کند. پروژه‌های ترانزیتی بزرگ ترکیه: پروژه‌هایی مانند راه‌آهن‌های سریع‌السیر، بنادر مدرن، و فرودگاه‌های بزرگ در ترکیه نشان می‌دهد که این کشور برنامه‌ریزی گسترده‌ای برای تبدیل شدن به قطب ترانزیتی منطقه دارد.

در صورت بازگشت ثبات کامل به سوریه و حفظ تمامیت ارضی این کشور در برابر نقشه‌ها برای تجزیه آن، این کشور نیز می‌تواند به دلیل قرار گرفتن در مسیر کوتاه‌تر و هزینه‌های پایین‌تر، بخشی از ترانزیت منطقه‌ای را جذب کند، اما ترکیه ممکن است تمایل داشته باشد تا با ایجاد شرایطی در سوریه که روند بازسازی و تثبیت اقتصادی آن را کند یا محدود کند، این رقابت را به نفع خود مدیریت کند به خصوص که حتی در صورت تسلط گروه های تندرو مهاجم فعلی بر سوریه راهگذر سوریه نمی‌تواند منطقه‌ای امن برای ترانزیت کالا محسوب شود.

در همین حال از آنجایی که ترکیه از زمان جنگ داخلی سوریه (۲۰۱۱ به بعد) در مناطقی از شمال این کشور حضور نظامی و اقتصادی دارد،‌این حضور ممکن است به دلایلی مانند جلوگیری از شکل‌گیری مسیری رقیب برای ترانزیت و تأمین منافع اقتصادی-امنیتی ترکیه باشد.

در مجموع، رقابت بر سر مسیرهای ترانزیتی یکی از عوامل تأثیرگذار در سیاست‌های منطقه‌ای است، اما ترکیب آن با دیگر عوامل (مانند اختلافات سیاسی، قومی، و مذهبی) تصویری پیچیده‌تر از این ماجرا به دست می‌دهد.

ترکیه در رویای توسعه نفوذ منطقه‌ای
از سوی دیگر همان طور که گفته شد ترکیه به شدت نگران قدرت‌گیری گروه‌های کُرد در شمال سوریه است، به‌ویژه نیروهای یگان‌های مدافع خلق (YPG) که از نظر آنکارا شاخه‌ای از حزب کارگران کردستان (PKK) محسوب می‌شوند. ترکیه از تشکیل یک منطقه خودمختار کُرد در مرزهای جنوبی خود بیمناک است، چرا که می‌تواند الهام‌بخش کُردهای ترکیه باشد و امنیت داخلی این کشور را تهدید کند.

اگرچه ترکیه از سال ۲۰۱۹ با آغاز عملیات نظامی در شمال سوریه و مسلط کردن گروه های مسلح معارض سوری در این منطقه به دنبال ایجاد منطقه‌ای حائل و کاهش نفوذ کردها بوده است اما مسلما دولت اردوغان تلاش دارد نفوذ ترکیه را در منطقه افزایش دهد و خود را به عنوان بازیگری کلیدی در معادلات خاورمیانه معرفی کند. این سیاست در قالب حمایت از برخی گروه‌های شورشی  تروریستی نشان‌دهنده تلاش ترکیه برای تقویت جایگاه منطقه‌ای خود است.

سیاست‌های اردوغان همچنین در چارچوب احیای نفوذ تاریخی عثمانی در مناطقی از خاورمیانه، از جمله سوریه، قابل تفسیر است. دولت ترکیه از نمادها و ارزش‌های دوران عثمانی برای تقویت ملی‌گرایی ترکی و همچنین تأکید بر میراث تاریخی استفاده می‌کند. هرچند این به معنای احیای مستقیم یک امپراطوری عثمانی نیست، اما نشان‌دهنده تمایل ترکیه به بازیابی نقش تاریخی و فرهنگی خود در مناطقی است که زمانی تحت حاکمیت عثمانی بوده‌اند.

شمال سوریه به‌واسطه موقعیت استراتژیک و منابع طبیعی، از اهمیت ویژه‌ای نیز برخوردار است. کنترل این منطقه می‌تواند به ترکیه در حفظ منافع اقتصادی و استراتژیک در منطقه کمک کند به طوری که ترکیه در این صورت کریدور ترانزیتی عبوری از حلب، ادلب و لاذقیه  تا دریای مدیترانه را نیز در کنترل خود خواهد داشت.

تلاش برای تضمین امنیت جاده توسعه از حملات پ.ک.ک در مرز عراق با ترکیه
از سوی دیگر تضعیف سوریه به تقویت راهگذر ترکیه در مسیر پروژه جاده توسعه عراق نیز کمک خواهد کرد.(پروژه جاده توسعه عراق گاهی به عنوان پروژه جاده خشک عراق نیز شناخته می‌شود، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیرساختی این کشور است که هدف آن اتصال بندر بزرگ «فاو» در جنوب عراق به مرز ترکیه و از آنجا به اروپا است. این پروژه شامل ساخت یک شبکه جاده‌ای و ریلی مدرن برای حمل و نقل کالا و مسافر است).

ترکیه به دلیل موقعیت استراتژیک خود و تجربه در اجرای پروژه‌های زیرساختی بزرگ در تامین مالی یا اجرای پروژه‌های مرتبط مشارکت کرده است اما از آنجایی که تأمین امنیت این مسیر از اهمیت زیادی برخوردار است، به ویژه در مناطق شمالی عراق که گاه شاهد بی‌ثباتی است ترکیه از طریق تلاش برای به قدرت رساندن گروه‌های مسلح تحت الحمایه خود به دنبال سرکوب نفوذ کُردها و هر گونه تلاش آنها برای ناامن کردن این مسیر ترانزیتی است.

خشم آنکارا از نادیده گرفته شدن در پروژه‌ای معلق مانده
در همین حال پروژه «آی‌مک» (IMEC )، یک کریدور اقتصادی جدید آمریکایی که هدف آن اتصال هند به اروپا از طریق خاورمیانه است، ترکیه را نادیده گرفته است .

کشورهایی که در پروژه آی‌مک نقش دارند:هند: به‌عنوان نقطه شروع این مسیر،‌دوم امارات متحده عربی: نقش مهمی به‌عنوان یکی از هاب‌های ترانزیت خاورمیانه، سوم    عربستان سعودی به‌عنوان یکی از ایستگاه‌های اصلی ریلی و کانون تجارت منطقه و چهارم اردن: به‌عنوان مسیری برای اتصال به دریای مدیترانه و پنجم اسرائیل: یکی از مسیرهای احتمالی برای اتصال اروپا از طریق بندرهای مدیترانه‌ای و ششم    کشورهای اروپایی مانند ایتالیاست که مقصد این کریدور در اروپا خواهد بود.(البته پروژه آی مک از زمان آغاز عملیات طوفان الاقصی و ناامن شدن سرزمین‌های اشغالی معلق مانده است)

اما پس از امضای تفاهم‌نامه آیمک نیز، اردوغان اعلام کرد که به دنبال ایجاد کریدور تجاری جایگزین برای مسیر هند-خاورمیانه-اروپا است، زیرا ترکیه قصد ندارد از نقش محوری خود در حمل‌و‌نقل کالا بین اروپا و آسیا چشم‌پوشی کند. از همین رو اردوغان گفت: هیچ کریدوری بدون ترکیه وجود ندارد.

درک نکردن ریسک تروریست‌ها در سوریه برای ثبات همه کریدورهای منطقه
اما در این بین،‌ ممکن است ترکیه خطرات بلندمدت حمایت از گروه‌های تروریستی یا شبه‌نظامی را به‌طور کامل درک نکند. این خطرات می‌توانند شامل تقویت افراط‌گرایی در داخل کشور، آسیب به روابط بین‌المللی، و یا ایجاد بی‌ثباتی در منطقه باشند.

در نهایت، ترکیه در بسیاری از موارد تصمیماتی می‌گیرد که در کوتاه‌مدت ممکن است در راستای محاسبات امنیتی و استراتژیک یا در چارچوب رقابت‌های منطقه‌ای به نفع این کشور به نظر برسد، اما این تصمیمات ممکن است در بلندمدت به ضرر خود و منطقه تمام شود و به تعبیری در چاله آمریکا و اسرائیل و دام آنها برای ایجاد خاورمیانه جدید افتاده است؛  همان طور که عراقچی پنج روز پیش در دیدار با همتای ترکیه‌ای خود گفت:پیامد حضور تروریست‌ها در سوریه دامن همه کشور‌ها را خواهد گرفت.