«بدون قرار قبلی» چگونه تاروپود خانه «عنکبوت» را ویران کرد؟

سرویس فرهنگ و هنر حلقه وصل - فیلم «بدون قرار قبلی» با فیلمنامه‌ فرهاد توحیدی و مهدی تراب بیگی با نگاهی به یکی از داستان‌های کوتاه مصطفی مستور  از روز چهارشنبه هفته گذشته در سینماهای سراسر کشور اکران شد.

کارگردانی این فیلم را بهروز شعیبی بر عهده دارد و پگاه آهنگرانی، مصطفی زمانی، الهام کردا، امین میری، محمد کیانی، عارفان ابراهیمی، رضا صابری و صابر ابر در آن ایفای نقش می‌کنند. این فیلم در چهلمین جشنواره فیلم فجر نامزد سیمرغ بلورین در رشته بهترین صدابرداری، صداگذاری، فیلمبرداری، فیلمنامه و بهترین کارگردانی بود و توانست سمیرغ جایزه بهترین صداگذاری و سیمرغ زرین بهترین فیلم از نگاه ملی را دریافت کند و دومین برنده ققنوس سینمای انقلاب شود.

رنج مقدسی که نتیجه‌اش یک فیلم مقدس شد

این فیلم بر اساس محتوایی قدسی بر مبنای رنج مقدسی ساخته شد. رنج مقدسی که ماحصل تلاش و اصرار تهیه‌کننده جوان فیلم محمود بابایی است. نکته قابل تامل در فرآیند جزئیات ساخت «بدون قرار قبلی» که برای افکار عمومی قابل توجه است، تلاش برای چیره‌شدن بر سیاست‌های سینمایی و غیرپویای دولت دوازدهم است.

در  دولت قبل  با در نظر گرفتن شرایط و فضای خاص حاکم بر سازمان سینمایی اراده مقبولی برای ساختن فیلمی با محوریت تاثیرگذار «خورشید حلقه وصل» در سینما و بنیاد سینمایی فارابی حاکم نبود، اما تهیه‌کننده و مدیر فرهنگی بنیاد سینمایی فارابی، حبیب ایل‌بیگی، با ممارستی قابل توجه علی رغم کارشکنی‌های فراوان تلاش‌های خود را به نتیجه رساند.

تصویب ساخت این فیلم چندین بار تا مرز ملغی شدن پیش رفت  اما زوج ایل‌بیگی - بابایی تلاش کردند که فیلم  از گردشکار تولید خارج نشود. ایل‌بیگی طی ماه‌های گذشته سکانداری حوزه نظارت و ارزشیابی را در سازمان سینمایی برعهده دارد و از  حامیان جدی مضامین مذهبی به شمار می‌رود و در پروسه تولید این اثر حامی ارزنده «بدون قرار قبلی»  محسوب می‌شود. این تلاش‌ها و اصرارها آنقدر افزایش یافت که در نهایت بنیاد سینمایی فارابی «وقت» در شرایط پیچیده‌ای حاضر به حمایت از این فیلم شد.

مصائبی که بر تیم تولید کننده گذشت حکایت بسیار شیرینی و قابل تاملی است. با اینکه در طول مسیر تولید هزینه‌ها از برآوردهای اولیه پیشی گرفت، اما تیم سازنده تصمیم خود را گرفته بود و هر چه این مصائب افزایش می‌یافت عزم سازندگان بیشتر افزایش می‌یافت و بالاخره فیلم ساخته و در جشنواره چهلم نمایش داده شد و یک جایزه فنی و یک جایزه ملی ارزشمند به فیلم اعطا شد.

عنکبوت آمد و ....

در جشنواره کن امسال از فیلمی با عنوان «عنکبوت...» رونمایی شد که چهار کمپانی قدرتمند بین‌المللی هزینه‌های تولید آنرا تامین می‌کردند و کمپانی «وایلد بانچ» یکی از پخش‌کننده‌های قدرتمند سینما آنرا حمایت می‌کند.

این فیلم قرار بود که در ایران با تهیه کننده‌ای ایرانی و مشهور ، از فعالان سینمایی شناخته شده پسا ۱۳۸۸،  ساخته شود اما نمونه داخلی آن توسط ابراهیم ایرج‌زاد ساخته شد و پیگیری‌های عباسی به ثمر نرسید. 

بر اساس فیلمنامه‌ای که علی‌عباسی به وزارت ارشاد و سازمان سینمای وقت ارائه کرد کاملا مشخص بود   او قصد دارد با دستمایه قرار دادن زندگی یک قاتل به صورت مشخص اهداف او را از قتل‌های زنجیره‌ای‌، نگرش‌های مذهبی قلمداد کند و نحوه ارتباط معنوی قاتل و رفت و آمد او  به حرم مقدس علی ابن موسی‌الرضا،  این زنجیره معنایی موهن را تکمیل می‌کند.

برخلاف انتظارات و عدم واکنش مثبت منتقدان جهانی، فیلم «عنکبوت...» در کن مورد توجه قرار گرفت و به دلیل پیشینه بازیگرش جایزه بهترین بازیگر نقش زن به این فیلم اعطا شد. زمانی که فیلمی ضدمذهبی در فستیوالی مثل کن مورد لطف و تفقد قرار می‌گیرد کنش جشنواره داخلی فجر که ویژند معتبری محسوب می‌شود باید در جهت دفع تهدیدات فرهنگی خارجی عملکرد معینی داشته باشد.

در اکوسیستم فرهنگی پس از چهل و سه سال تجربه وقتی در  فستیوالی سینمایی همچون جشنواره فجر فیلم‌های بسیار متوسطی سینمایی برای رقابت حضور دارند و از میان ۲۲ فیلم تنها چند اثر به تعداد انگشتان دست دارای ویژگی‌هایی سینمایی هستند ، اولویت‌هایی غیر از معیارهای سینمایی باید در نحوه ارزش‌گذاری فستیوالی آثار سینمایی تاثیرگذار باشند.

این اهمیت زمانی به بحث مهمی تبدیل می‌شود که جشنواره فیلم کن با اعطای یک جایزه ویژه به فیلم ضدمذهبی «عنکبوت مقدس» رویکردهای ایدئولوژیک خود را بروز می‌دهد اما در جشنواره فجر معیار قضاوت همچنان سینماست.

در جشنواره فجر فیلمی مثل «بدون قرار قبلی» که اهمیت ساخت و نمایش آن با توجه به اتفاقات کن چند برابر شده ارزش پیدا خواهد کرد.

طرح این موضوع نشان می‌دهد در تحلیل و ارزش‌گذاری اثر هنری همچنان از دایره آزمون و خطا خارج نشده‌ایم. در اکوسیستم جشنواره فجر،  مبنای قضاوت سینما و وجوه تکنیکال با اصل پیروی از شعار «هنر برای هنر»  همچنان ایده مرکزی است.

این مسئله نشان می‌دهد زیر ساخت فرهنگی در مهمترین آوردگاه‌های هنری گرایشات مذهبی عامه را مبنای قضاوت قرار نمی‌دهد و فیلم «بدون قرار قبلی» با همه ویژگی‌های غیر گل‌درشت و اثرگذاری  اجتماعی ، قربانی سیاست‌گذاری‌های سینمایی حتی در نحوه داوری  است.

لذا در بزنگاه‌های مهم درباره آثار سینمایی قضاوت اثر فرهنگی بر مبنای گزاره‌ مهمی همچون گرایشات مذهبی عام  در نهایت سیاسی تفسیر شود.

متاسفانه مبنای قضاوت‌های سینمایی رنگ و بوی سیاست می‌دهد و ارزش‌گذاری مذهبی در اولویت نیست و به همین دلیل فیلم «بدون قرار قبلی» با اینکه از منظر فرم و ساختار اثر قابل اعتنایی است در دریافت جایزه در مصدر قضاوت‌ها نیست.

نکته جالب توجه این است که فیلم بدون قرار قبلی به غیر از ارزیابی رخدادهای کن در شرایطی مورد بی‌مهری واقع می‌شود که  رخداد ایدئولوژیکی همچون جشنواره کن، در قالب یک تریلر جنایی از فیلمی تمجید می‌کند که  گرایشات عام مذهبی را هدف قرار داده  و قطعا با موفق نشان دادن این روند، جریانات خطرناک ضدمذهبی  خارج از کشور در حوزه سینما در آینده‌ای نه چندان دور به شدت هدفمندتر عمل خواهند کرد.

با این همه اگر مدیران جشنواره کن، برلین و ونیز هدایت و قاضیان جشنواره فیلم فجر بودند قطعا فیلم «بدون قرار قبلی» را در سبد توجهات فستیوالی خود قرار می‌دادند. 

کمیپن‌های مردمی برای دیده شدن با قرار قبلی

فیلم از زمان نمایش در سینماهای ایران تا کنون با واکنش‌های همواره متفاوتی از سوی طیف‌های مختلف سینمایی و سیاسی قرار گرفته است. مجید مجیدی کارگردان، نامزد جایزه اسکار و آثار موفقی همچون باران، آواز گنجشک‌ها با انتشار یادداشتی به تحسین از فیلم «بدون قرار قبلی» پرداخت. مجیدی در این یادداشت که عنوان آن «پناهندگی شخصیت اصلی قصه از غربت، به پیشگاه امام رئوف شیعیان» است، نوشت: «در حقیقت این فیلم، بدون هرگونه انتظاری با تو سه قرار می گذارد. قرار اول مواجه شدن با کرامت والای امام رضا(ع) است، دیگری جلوه‌گری هنر سینما در پرداخت به قرار اول و قرار سوم نیز، تماشای تنیده شدن این دو قرار زیبا، بر روی پرده نقره‌ای است. 

در این روزگار، فیلمِ «بدون قرار قبلی»، با پرهیز از هرگونه شعارزدگی، مأموریت انتقال حال خوب به مخاطب را، که یکی از وظایف مهم سینما ست به نحو احسنت انجام می‌دهد.

دستمریزاد به بهروز شعیبی و همۀ عوامل این فیلم که در این امتحان سر بلند و سرافراز بودند.»  

اما در میان تمامی واکنش‌ها حجت‌الاسلام محمدرضا زائری فعالی رسانه‌ای - فرهنگی نوشت:

کسانی که از توهین به ساحت قدسی حضرت ثامن الحجج علیه السلام آزرده و برآشفته اند، اگر صادقانه و به راستی می خواهند قدمی بردارند باید اکنون که اکران فیلم بدون قرار قبلی آغاز شده است ارادت و اعتقاد خود را نشان دهند؛ بلیت این فیلم را بخرید و به دیگران نیز توصیه کنید که بلیت بخرند و به تماشای فیلم بنشینند، خانواده و نزدیکان خود را به سینما ببرید، برای ترویج و تبلیغ فیلم بکوشید و از هر راهی که می توانید برای دیده شدن بهتر و بیشتر آن قدم بردارید.

فحش کشیدن و شعار دادن خالی البته کاری ندارد و هنری نیست، اما کار ایجابی و اقدام عملی برای تقدیس و تکریم مقام و منزلت ولایت رضوی در عرصه هنر و با زبان سینما کاری است که بهروز شعیبی عزیز بدون سروصدا و هیاهو انجام داده است. اگر واقعا در اظهار ارادت به امام رضا علیه السلام صادق هستید در این روزگار و با نسل جدید و زبان این عصر راهی جز این نیست!

واکنش زائری می‌تواند به یک راهبرد صحیح در حوزه فرهنگ تبدیل شود و کمیپن‌های مردمی مناسبی برای دیده شدن گسترده‌تر فیلم تشکیل شود تا با افزایش مخاطبان در قالب گردهمایی‌های فرهنگی به شمار مخاطبان فیلم بیفزاید و آخرین ساخته بهروز شعیبی تبدیل به دستمایه‌ای فرهنگی برای پاسخ دادن به فیلم «عنکبوت...» (علی عباسی) و اتفاقات ناخوشایند جشنواره فیلم کن شود.