بازی‌های دیجیتال؛ فرصت یا تهدید برای کودکان

به گزارش حلقه وصل، آتاری، سگا، پلی استیشن و... اسامی آشنای و صد البته مهیجی هستند که بسیاری از ما با این دستگاه ها خاطره داریم یا هنوز مشتری ثابت بازی ها و کنسول های جدید هستیم و به هر قیمتی که باشد حاضریم خودمان را به آب و آتش بزنیم تا یکی از این کنسول ها و بازی های گران قیمتش را به خانه ببریم.

اگر شرایط خرید کنسول های جدید هم مهیا نبود، پای گوشی تلفن همراه یا رایانه و تبلت می نشینیم و بازی مورد علاقه خود را در فضای مجازی بازی می کنیم. در واقع بازی های دیجیتال در هر شکل و شمایلی، توجه هر سن و سالی را به خود جلب می کند و وسیله سرگرمی خیلی از افراد در سراسر دنیا به حساب می آید.  

اما وقتی صحبت از بازی های دیجیتال می شود دو گروه مقابل مان قرار می گیرند. گروه مخالفین و موافقین. موافقان این بازی ها اغلب رنج سنی کودک تا جوان هستند که به  نسبت جنسیت و سن آنها بازی مورد علاقه خود را دنبال می کنند و از این سرگرمی هیجان انگیز لذت می برند اما مخالفان، از اعتیاد رفتاری جوانان به این بازی ها و از دست رفتن وقت و انرژی شان در زندگی و جا ماندن از درس و فعالیت های مفیدشان شکایت دارند.

حال سوال اینجا است که آیا صنعت بازی های دیجیتال برای مخاطبان خود که اغلب دانش آموزان و دانشجویان هستند دستاورد ارزشمندی به همراه دارد یا از بیخ مخرب است؟، قطعا پاسخ به این سوال یک کلمه ای نیست.

امروزه که صحبت از دنیای متاورس و ارتقای فناوری است و دروسی در دانشگاه ها به این مساله اختصاص داده شده مثل رشته های بازی سازی در دانشگاه های خودمان و بنیادی با عنوان بنیاد ملی بازی های رایانه ای در کشور و... بدون شک نمی توانیم تیشه برداریم و به ریشه بازی های دیجیتال بزنیم و با حذف بازی های دنیای مجازی، بچه ها را وادار به زندگی در دنیای واقعی کنیم.

طبق آماری از مرکز تحقیقات بازی های دیجیتال، بازی‌های دیجیتالی به‌ ویژه بازی‌های موبایلی، در ایران مخاطبان پروپاقرصی دارد. طبق این گزارش در حال حاضر ۲۳ میلیون بازیکن در کشور وجود دارند و سرانه مصرف بازی دیجیتال در ایران روزانه ۳۵ دقیقه است که بازی‌های با تلفن همراه با سهم ۶۵ درصدی، بیشترین میزان درآمدزایی را از آن خود کرده‌ اند.

اما آماری دیگر نشان می دهد کمتر از پنج درصد بازی های فروخته شده در بازار، ایرانی هستند و این نشانگر آن است که بازار در تسخیر بازی های خارجی است و به گفته کارشناسان این می تواند پیامدهای فرهنگی خاصی را برای کاربران نوجوان و جوانمان به همراه داشته باشد که ممکن است مغایر با فرهنگ بومی و ایرانی باشد. چراکه طراحان این بازی ها نیز استراتژی های خاصی را در ساخت و پرداخت آنها در نظر گرفته اند و فقط جنبه سرگرمی لحاظ نشده که اثرات آن را به مرور بر روی کاربران شاهدخواهیم بود.

در این خصوص به سراغ حسین بهلولی روانشناس حوزه اعتیاد رفتیم. به گفته این روانشناس انجام بازی های دیجیتال به صورت مداوم توسط کاربران، نوعی از اعتیاد رفتاری محسوب می شود.

تقویت ظرفیت ذهنی با بازی

بهلولی در گفت و گو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا گفت: ما همیشه درگیر یک سری هیجانات بوده و هستیم. این هیجانات از دوران کودکی با ما بوده و همیشه درصدد این هستیم که به نحوی این هیجانات را تخلیه کنیم.

وی افزود: تخلیه هیجانی می تواند با انجام ورزش مثل پیاده روی در پارک یا کوه پیمایی باشد یا انجام فعالیت های گروهی و در عصر جدید با آمدن گیم ها و بازی های جدید همراه شده است.

 این روانشناس تصریح کرد: جذابیت این بازی ها به خاطر گرافیک بالا، تصاویر شاد، کیفیت بازی و... که هر بار توسط شرکت سازنده آن، نسخه به روز شده اش وارد بازار می شود بسیار بالا است و این بازی ها می تواند ابزاری برای تخلیه هیجان باشد. اما این در اختیار شما است که تخلیه هیجانی خود را با استفاده از این  بازی ها به سمت مثبت پیش ببرید یا منفی.

مساله این است که در دنیای امروز که کودکان از کودکی با ابزار هوشمند آشنایی پیدا می کنند نمی توان این وسایل و ابزار ارتباطی عصر جدید را انکار کرد یا آن را نادیده گرفت اما به گفته کارشناسان هر فناوری جدیدی که وارد خانه ها می شود، پیش از ورود نیاز به آموزش دارد.

بهلولی در این زمینه گفت: جدای از کرونا، تغییرات بافت شهری، نهادینه شدن فرهنگ آپارتمان نشینی، تک فرزندی و ... بر روی سبک زندگی افراد تاثیر بسزایی دارد.

وی اضافه کرد: برای مثال در گذشته متولدین پیش از دهه ۶۰ و حتی ۷۰ تعداد اعضای خانواده آنها زیاد و فرهنگ آپارتمان نشینی کم بود، بازی ها اغلب سنتی و به صورت گروهی در کوچه و خیابان انجام می شد. مثل فوتبال و هفت سنگ و... به همین دلیل در آن زمان با وجود اینکه بازی های دیجیتال تا حدی وجود داشت اما بچه ها بیشتر به سمت بازی های سنتی متمایل بودند و از طرفی دسترسی به این بازی ها نیز برای هر کودکی فراهم نبود.  

به گفته این روانشناس امروز اما با فرهنگ آپارتمان نشینی، تک فرزندی و نگرانی والدین از آسیب دیدن فرزندشان هنگام بازی کردن در کوچه و خیابان و... باعث  خانه نشینی بچه ها شده است. در نتیجه با پیشرفت فناوری و از راه رسیدن صنعت بازی های سرگرم کننده، نسل امروز چه بخواهیم و چه نه، تحت تاثیر این علاقه مندی قرار دارند و به  این صورت هیجانات خود را تخلیه می کنند.

افزایش ظرفیت ذهنی با بازی

به نظر برخی محققان، بازی های دیجیتال برخلاف تصور گروه های مخالف که آن را برای دانش آموزان و دانشجویان غیر مفید می دانند، گاه بسیار کارآمد است. چطور؟

یکی از محققان معتقد است: بازی های اکشن دارای تغییرات جابه جایی حسی  سریع هستند و به نارساخوانی ها  کمک می کند تا فرد مهارت های بین حسی خود را بهبود ببخشد و در نتیجه درک بیشتری از خواندن داشته باشد.

همچنین به گفته برخی کارشناسان بازی های دیجیتال می  تواند ظرفیت ذهنی بازیکنان را بهبود ببخشد. چراکه فرد هنگام بازی باید شش دانگ حواسش برای اتفاقاتی که در جریان بازی رخ می دهد جمع باشد و این به تقویت ظرفیت ذهنی وی کمک می کند.

البته نوع بازی هم مهم است. زمانی که کاربر بازی ای را انتخاب کند که به استراتژی و نقش آفرینی نیاز داشته باشد، این کمک می کند مهارت های حل مساله افزایش پیدا کند. برای مثال بازی های اکشن اثرات عمیقی بر ذهن فرد می گذارد. چراکه کاربر سرعت عمل  بالایی در انجام بازی باید داشته باشد، اتفاقات پیرامون را در ذهنش ثبت و این اطلاعات را در ذهن خود جاگذاری کرده تا در مواجهه با تغییرات و اتفاقات احتمالی، تصمیمات درستی را در لحظه اتخاذ کند.  

بازی هایی که به کمک درمان آمده اند

بازی درمانی یکی از مسیرهای درمان برخی از مشکلات و اختلالات در میان کودکان است. شاید چون این راه کمتر بچه ها  را خسته می کند و آنها با اشتیاق و به بهانه  بازی به درمان نیز تن می دهند. درمانی که گاه به صورت غیرمستقیم و در جریان فرایند بازی به کودک ارایه می شود.

به همین دلیل بازی ها صرفا برای سرگرمی طراحی نشده اند. گاهی اوقات از ظرفیت این بازی ها برای رشد و ارتقای افراد یا حل مشکلاتشان نیز استفاده می شود، برای مثال متخصصان با استفاده از یک بازی دیجیتال به کمک کودکانی دارای مشکل گفتار درمانی  رفتند. یکی از اهداف این بازی این است که کودک در حین انجام تمرین گفتار درمانی احساس استقال نیز داشته باشد. حال این روش با کمک گرفتن از بازی های دیجیتال به یک روش امیدبخش برای ارایه تمرینات گفتاردرمانی به حساب می آید.

چراکه خانواده برای انجام این تمرینات کودک را کنترل نمی کند و در نتیجه حس آزادی و استقلال را از وی نمی گیرد و از طرفی کودک با میل و علاقه و به بهانه سرگرم شدن در دنیای بازی این تمرینات را نیز انجام می دهد. حتی در پژوهشی محققان متوجه شدند انجام بازی های سه بعدی توسط گروه هدف که افراد مسن بودند به تقویت حافظه آنها کمک شایانی کرده بود.

اما یک سری بازی های جدی نیز وجود دارند که به کمک علم آمده اند. مثل یادگیری تکنیک های جدید و کارهای علمی دقیق به کمک واقعیت مجازی. برای مثال پزشکی که با جراحی حیوانات آشنایی نداشت، مجبور شد در یکی از ماموریت های خود گوریلی را در باغ وحش لس آنجلس عمل کند.

جراحی اما با موفقیت انجام و همین باعث شد این پزشک حرفه خود را وقف کارآمدتر کردن آموزش جراحی کند. چطور؟ این پزشک این کار را با استفاده از بازی های جدی انجام داد به همین دلیل با تیمی از متخصصان نرم افزار و پزشکی گروهی را تاسیس کردند که به جراحان و به ویژه افراد کارآموز اجازه می دهد تا بدون ترس مهارت های خود را با استفاده از بیماران مجازی و با ابزارهایی که معولا در اتاق عمل وجود دارد، تقویت کنند.

بازی های دیجیتال می تواند برای همه سرگرم کننده باشد

اما این تنها نقطه قوت بازی های دیجیتال نیست. در این میان بعضی از بازی های نیز وجود دارند که ژانری شبیه سازی شده از زندگی هستند و فرد در جریان این بازی ها فعالیت های معمولی زندگی واقعی را انجام می دهد. برای مثال فرد بازیکن در محیطی قرار می گیرد که  باید با یادگیری یکسری مهارت یا استفاده از منابع جهت بقای خود تلاش کند یا در جریان این بازی ها با فعالیت هایی مثل دوخت و دوز لباس، باغبانی، نجاری، ساختمان سازی و... آشنا می شود.

بازی های دیجیتال در عین حال می تواند برای کل افراد خانواده نیز سرگرم کننده باشد و فضای نشاط آوری را برای آنها فراهم کند. برای مثال والدین می توانند با انتخاب یک بازی مناسب سن فرزندشان، در کنار یکدیگر این بازی را همراه  او انجام دهند.

حتی برخی از بازی ها برای گروه سنی کودک، آنها را با فعالیت های روزانه ای از رعایت نظافت و بهداشت دست و صورت، مسواک زدن، شانه زدن مو، غذا خوردن به موقع و... و مهارت های زندگی آشنا می کند.

بی خوابی، چاقی، چشم درد و کاهش فعالیت بدن

اما همان اندازه که بازی های دیجیتال مزایا و موافقانی دارد، این بازی ها با مخالفت های گروهی نیز همراه است. برخی از مخالفین از مشکلاتی که حین بازی گریبانگیر بازیکنان و کاربران می شود گلایه دارند.

فشارهای عصبی، چشم درد، کاهش فعالیت بدنی، افتادگی سرشانه و مشکلات مربوط به ستون فقرات و دیسک کمر و... تنها بخشی از مشکلاتی است که کاربران بازی های دیجیتال را درگیر خود می کند. به ویژه آن دسته از بازیکنانی که زمان مشخصی برای انجام این بازی ها قائل نیستند و تمام وقت و تا جایی که در توانشان است بازی می کنند.

برای مثال عده ای به خصوص والدین به چاق شدن فرزندشان در اثر این بازی ها گلایه دارند. گروهی از کاربران به خاطر بازی مدام و انرژی زیادی که پای رایانه یا کنسول بازی از دست می دهند مدام گرسنه شده و به دلیل بی تحرکی و سوخت و ساز بدنی این پرخوری منجر به چاقی آنها و عوارض ناشی از چاقی مثل کبد چرب، فشار خون، کلسترول و... می شود.

همچنین بیشتر بازیکنان که وقت و بی وقت پای بازی مورد علاقه شان هستند از بی خوابی رنج می برند و همیشه خسته اند. همین باعث می شود خیلی از آنها از روند عادی زندگی شان مثل درس، مدرسه و کار و... جا بمانند.

عصبانیت و پرخاشگری از اثرات منفی بازی های دیجیتال

اما گذشته از مشکلات جسمی ناشی از این اتفاق، اثرات روحی و روانی بر روی کاربران این بازی ها نیز بی تاثیر نیست. برخی از کارشناسان معتقدند این بازی ها افراد را دچار انزوای اجتماعی می کند. این گروه معتقدند برخی از افراد به دلیل عدم برقراری روابط اجتماعی در دنیای واقعی، به دنیای غیرواقعی بازی پناه می برند و این به انزوای اجتماعی آنها دامن می زند.

 حتی آنها در این بازی ها و در قالب کاراکترهای بازی مثل یک سرباز یا یک جنگجو، به دنبال هویت جدیدی از خودشان می گردند و سعی دارند ضعف در دنیای واقعی شان را به کمک شخصیت های بازی جبران کنند. برای مثال فرد در پوشش یک سرباز وارد مناطق خطر می شود و با اسلحه یا بمب مخالفین را از سر راه خود بر می دارد و قدرت نمایی می کند.

در نتیجه این کاربران در طولانی مدت روابط آنها با اطرافیان و جامعه به حداقل می رسد و بیشتر حالت عصبی و گاهی پرخاشگر پیدا می کنند، حتی روابط عاطفی آنان با اعضای خانواده نیز تحت تاثیر این بازی ها حالتی سرد و بی تفاوت به خود می گیرد.

بهلولی در این زمینه با بیان اینکه بچه ها نیاز به تخلیه هیجانی دارند، خاطرنشان کرد: پناه بردن به وسایل ارتباطی مثل تبلت و گوشی های موبایل و بازی ها محلی برای تخلیه هیجان برای بچه ها محسوب می شود. البته پیش از کرونا، بچه ها به دلیل یکسری فعالیت های روزمره مثل مدرسه یا دانشگاه و... تا حدی از فضای مجازی دور بودند یا در کنار خانواده بیشتر وقت می گذرانند.

وی افزود: اما پس از کرونا و به دلیل محدودیت هایی که در ارتباطات افراد شکل گرفته، آنها بیش از پیش به این فضا یا انجام بازی های دیجیتال روی آورده اند تا از این طریق تخلیه انرژی کنند.

این روانشناس با یادآوری اینکه در دوران کرونا برنامه ریزی خاصی برای گروه سنی کودک و نوجوان و جوان و سرگرم شدنشان در نظر گرفته نشد گفت: هنوز هم برنامه ریزی خاصی در اینباره وجود ندارد. پس از کرونا اغلب بچه ها خانه نشین شدند و به یکباره به خاطر شرایطی که پیش آمد همه مجبور به استفاده از فضای مجازی شدند. چراکه این راهی برای ادامه تحصیل بچه ها بود.

بهلولی تاکید کرد: در نتیجه نزدیک ترین ابزاربرای سرگرمی بچه ها اینترنت و بازی های دیجیتال و ... بود.

علاقه مندی کودکان به بازی های مبارزه ای و خشونت بار

به گفته گروهی از کارشناسان بازی های دیجیتال بر روی وضعیت تحصیلی برخی از دانش آموزان تاثیر منفی دارد و از آنجایی که ماهیت خیلی از این بازی ها به ویژه برای پسران بازی های خشونت آمیز است در گذر زمان باعث افزایش خشونت، پرخاشگری و بیگانگی اجتماعی و فرهنگی در میان آنها می شود.

این درحالی است که طبق یک پژوهش از سوی مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی در خصوص بازی های رایانه ای و اثرات آن بر سلامت روانی دانش آموزان، نتایج پژوهش نشان داده که دانش آموزانی که به بازی های رایانه ای نمی پرداختند از نظر سطح سلامت روانی در همه ابعاد از جمله پرخاشگری، افسردگی، اضطراب، حساسیت بین فردی، علائم جسمانی در شرایط بسیار بهتری نسبت به دانش آموزانی که کم یا زیاد به بازی می پردازند قرار داشتند.

همچنین پژوهشی دیگر با عنوان پیامدهای بازی های رایانه ای در بین دانش آموزان(فرصت ها و چالش ها) که در سال ۱۳۹۶ و در کنفرانس تحقیقات بازی های دیجیتال؛ گرایش ها، فناوری ها و کاربردها انتشار یافت، در خصوص اثرات منفی بازی های رایانه ای بر دانش آموزان پسر و دختر دوره تحصیلی راهنمایی انجام شده بود.

این تحقیق که به صورت پیمایشی و روی ۳۰۰ نفر از دانش آموزان دختر و پسر مقطع راهنمایی شهرستان آزادشهر انجام شد، یکی از اساسی ترین اثرات منفی این بازی ها که القای خشونت و پرخاشگری بود را مورد بررسی قرار داد. نتایج تحقیق نشان می داد که بیشترین آمار تمایل بچه ها به انجام بازی های مبارزه ای و خشونتی و کمترین امتیاز به انجام بازی های حل مسئله و اکتشافی بوده است.

در خصوص پیامدهای بازی های دیجیتال برخی از کارشناسان نیز معتقدند کشورهای سازنده در قالب طراحی رنگین و گرافیک بالای این بازی ها به دنبال القای فرهنگ و تفکرات خود به جوامع دیگر هستند. برای مثال آنها معتقدند در برخی از این بازی ها سعی می کنند نشان بدهند که زندگی غربی و رفتار شهروند غربی بهتر است و این را به نوعی در دل بازی ها به کاربران آموزش می دهند یا در برخی از بازی ها تفکر سیاسی، ابتذال یا پرخاشگری و خشونت به طور آشکار احساس می شود.

بهلولی تصریح کرد: در برخی از این بازی ها فرد توانایی این را دارد که در محیط بازی هر کاری دوست دارد را انجام بدهد و برای مثال یکی از اثرات منفی این می شود که فرد را به سمت پرخاشگری و عصبانیت ببرند.  

اهمیت تعیین زمان مشخص برای بازی کودکان در فضای مجازی

حال بر اساس گفته های کارشناسان و محققان این حوزه و پژوهش های انجام شده در این زمینه نه می توان نتیجه گرفت که بازی های دیجیتال بد است، نه خوب. از قدیم گفته اند برای هر دردی درمانی نیز وجود دارد.

با توجه به پیشرفت فناوری و از وارد شدن بازی های جدید در بازار و طرفدارانی که برای این بازی ها سر و دست می شکنند، توجه و نظارت به محتوای بازی ها نیز اهمیت پیدا می کند.

برخی کارشناسان معتقدند: بهتر است بازی ها محتوایی خلاقان برای کودک و نوجوان داشته باشد تا بچه ها به واسطه این بازی ها معمایی را حل کنند و در عین حال سرگرم شوند. یعنی بازی به مهارت حل مسئله فرد کمک کند.

والدین می توانند برای اینکه فرزندشان به طور مداوم بازی نکند و درگیر اثرات منفی جسمی و روحی ناشی از آن نشود زمان مشخصی را برای وی در نظر بگیرند.

این درحالی است که هرچقدر والدین برای سرگرم کردن فرزندشان وقت بگذرانند و به تخلیه انرژی وی در محیط های سالم تر مثل کوه، پارک و... کمک کنند، کودک وقت کمتری برای پیوست به دنیای بازی های غیرواقعی و فضای مجازی خواهد داشت.

جایگزین کردن فضایی مهیج و خانوادگی برای کودکان

بدون شک نقش والدین برای ارائه برنامه های جایگزین بی تاثیر نخواهد بود. وقتی آنها برنامه مفرحی برای فرزندشان مثل کوه پیمایی یا ورزش و بازی های گروهی در نظر بگیرند، وی سراغ بازی دیجیتال نمی رود. در نتیجه به جی انزوای اجتماعی، روابط عاطفی و اجتماعی بهتری با اطرافیان خود خواهد داشت.

البته این بدان معنا نیست که انجام بازی های دیجیتال مضر است چراکه به گفته عده ای از جامعه شناسان دنیای بازی های رایانه ای سرشار از شگفتی است و کودک تا مرز تحقق رویاها پیش می رود و این دنیا برای کودک پر از هیجان و اسرار و ماجراجویانه است اما بسیار اهمیت دارد که والدین پیش از وارد شدن کودکان به این دنیا آموزش های لازم را به آنها بدهند.  

این روانشناس با یادآوری اینکه فرد باید وسیله ای برای ابراز هیجان داشته باشد که به سمت اعتیاد نرود، گفت: وقتی انجام بازی دیجیتال تبدیل به اعتیاد رفتاری فرد می شود که وی جایگزین دیگری برای تخلیه هیجانی خود نداشته باشد. در اینجا بحث رفتار درمانی اهمیت پیدا می کند. یعنی وقتی رفتاری تبدیل به  رفتار عادتی نمی شود که شما بتوانی رفتار دیگری را جایگزین آن کنید که فرد از رفتار قبلی فاصله بگیرید.

وی افزود: بسیاری از والدین فقط معترض هستند که فرزندشان خیلی بازی می کند اما هیچ کسی به  چرایی آن نمی پردازد. سوال اینجاست که والدین چه فضای مفرح دیگری را برای تخلیه هیجانی و انرژی فرزندشان در نظر گرفته اند؟، آنها می توانند با ایجاد سرگرمی های گروهی و خانوادگی فرزند خود را به سوی رفتار دیگر جلب کنند تا انجام بازی های دیجیتال تبدیل به عادت وی برای سرگرم شدن نشود.

این روانشناس یادآور شد: بردن بچه ها به پارک، کوه، سرگرمی های دسته جمعی خانوادگی و... می توانند بخشی از موارد جایگزین بازی های دیجیتال باشد و والدین می توانند با ساده ترین سرگرمی ها و رعایت پروتکل های بهداشتی دوران کرونا، برای مثال به فضاهای باز  پارک ها بروند و زمان مفرحی را برای فرزندشان فراهم کنند.