تهران: طرح مجمع ناشران انقلاب برای «نمایشگاه مطلوب»: گزینش آثار به جای عرضه شبه‌کتاب‌ها

به گزارش حلقه وصل، نمایشگاه کتاب در سال‌های گذشته با انتقاداتی از سوی مسئولان و کارشناسان و حتی خود مراجعه‌کنندگان همراه بود. شلوغی، نداشتن فرصت مناسب برای انتخاب کتاب و آشنا شدن با کتاب‌های خوب و ... عمده انتقاداتی است که در سال‌های اخیر هر گاه فرصتی برای بررسی عملکرد نمایشگاه بوده، مطرح شده است. رویه جاری در نمایشگاه کتاب، شلوغی سالن‌های مختلف و ... منجر شده که به اصطلاح برخی از کارشناسان، صدای کتاب خوب به گوش مخاطبانشان نرسد.

با توجه به رویه این‌چنینی مجمع ناشران انقلاب اسلامی در سال 91 اقدام به ارائه طرح نمایشگاه مطلوب به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کرد. طرحی که در آن، چهار محور که از اهم آسیب‌های نمایشگاه کتاب در سال‌های اخیر بوده، مورد بررسی قرار گرفته است.

تسنیم به بهانه اتمام بیست و هشتمین دوره نمایشگاه کتاب، با میثم نیلی، مدیر عامل مجمع ناشران انقلاب اسلامی، به گفت‌وگو پرداخت که به شرح ذیل است:

آقای نیلی! با توجه به اینکه بیست و هشتمین دوره نمایشگاه کتاب را به تازگی پشت سر گذاشتیم، بیشتر تمایل دارم که درباره طرحی که چندی پیش با عنوان طرح نمایشگاه مطلوب خوانده شده بود، صحبت کنید. این طرح از چه زمانی و براساس چه معیاری تدوین شده است؟

ما اواسط سال 91 بود که با مدیران وقت وزارت ارشاد این طرح را مطرح کردیم که البته همیشه در حد اجمال باقی مانده و هیچ‌وقت از مجمع خواسته نشد که این طرح را به صورت جدی تشریح کند و این را در اختیارشان بگذارد، این در حالی است که مجمع ناشران انقلاب اسلامی بدون مضایقه آمادگی کامل برای انجام این امر را داشته است.

نمایشگاه کتاب تهران را از این منظر در چهار محور مورد بررسی قرار دادیم. نخست این بود که متأسفانه منطق فروشگاهی نمایشگاه بر جنبه فرهنگی آن غلبه کرده است و جریان‌سازی فرهنگی آن به حداقل‌ها دارد اکتفا می‌شود. نمایشگاه‌های مهم کتاب در دنیا، براساس گزارش‌های دقیق اعلام شده، هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و بر این اساس شناخته می‌‌شوند. هرکدام از این نمایشگاه‌ها تفاوت‌های ماهوی با یکدیگر و معایب و مزایایی دارند. نمایشگاه کتاب تهران مهمترین رویداد فرهنگی کشور است. ما در کشور رویدادی نداریم که به لحاظ حجم اثری که وجود دارد و حجم تعداد مخاطبی که مراجعه می‌کند، همسان با نمایشگاه کتاب تهران باشد. با این اوصاف در اشل این رویداد بزرگ و مقیاس تأثیرگذاری که مورد توجه این حرکت است، اندیشه‌ای نمی‌شود و برنامه‌ریزی کلانی صورت نمی‌گیرد. اگر قرار باشد نمایشگاه کتاب براساس آنچه که الآن دیده می‌شود و روزمرگی در آن به چشم می‌خورد، به کار خود ادامه دهد، روز به روز شاهد کم‌فروغ شدن نمایشگاه خواهیم بود؛ البته امیدواریم چنین اتفاقی رخ ندهد.

نمایشگاه‌ها در دنیا چند عنصر اساسی دارد؛ نخست عنصر نمایش کتاب است؛ یعنی در آن ویژگی نمایشگاهی کتاب مد نظر است. نمایشگاه کتاب تهران در این زمینه به شدت ضعف دارد. رویه به شکلی است که فرصت آشنایی با کتاب‌های خوب در این نمایشگاه وجود ندارد. این‌ها نقاط ضعف جدی است که باید به آن پرداخته شود. نکته دوم؛ سهولت دسترسی به کتاب است. این اتفاق در نمایشگاه کتاب تهران با نگاه کمیت‌گرایی که وجود داشته و دارد، همواره یکی از نقاط ضعف نمایشگاه محسوب می‌شده است. نمایشگاه کتاب تهران برای مخاطب یک دسترسی و خرید آسان و انتخاب هوشمند را تدارک نمی‌کند.

یک خستگی ناشی از ازدحام و تحیر در فضای بسیار گسترده نمایشگاه کتاب ایجاد شده است که این یکی از نقاط ضعف مجموعه است. امیدواریم این هم در مدل مطلوب ما برطرف شود.

نکته بعدی، مسئله مربوط به برنامه‌ها و جریان‌سازی‌های فرهنگی است که در فضای نمایشگاهی معمولاً اتفاق می‌افتد، اما این در نمایشگاه کتاب ما رخ نمی‌دهد. یک بخش بلااثر و دورافتاده‌ای به نام بخش جنبی وجود دارد که عملاً نقشی در جریان‌سازی فرهنگی در آن دیده نمی‌شود. این باید در متن بیاید. نقد و کارشناسی باید در نمایشگاه مطلوب وجود داشته باشد.

چهارمین نکته‌ای که برای ما مهم است، موضوع مراودات فرهنگی، صنفی و حرفه‌ای بین ناشران با ناشران، ناشران با مؤلفان و مؤلفان با تشکل‌های نشری، چاپخانه‌داران و صنوف مختلف حوزه تولید، توزیع و مصرف و... با یگدیگر است. باید تعاملات گسترده‌ای را در نمایشگاه مطلوب داشته باشیم، در حالی که متأسفانه حتی بوی این موضوع هم در نمایشگاه حاضر به مشام نمی‌رسد. همه این چهار محور نقاط ضعف نمایشگاه فعلی است و باید در طرح نمایشگاه مطلوبی که دنبال می‌کنیم، می‌تواند دنبال شود.

این موضوعاتی که شما طرح کردید، عمدتاً از بعد آسیب‌شناسی بوده است. آیا در این طرح پیشنهادی برای جایگزین شدن در آسیب‌های مورد نظر اندیشیده شده است؟

سالن یاس بخشی از آن وجهه نمایشگاهی را به نمایش گذاشت. اصل این است که مخاطب باید موضوعات مورد علاقه خودش را به شکل منظومه‌ای دریافت کند، ببیند، بسنجد و با مشورت کارشناسان کتاب‌های مد نظرش را بشناسد و بعد وارد فاز فروشگاهی شود، از این رو در سالن یاس تلاش کردیم که اندکی این موضوعات دنبال شود. در همان سالن یاس، ما بیش از 60 جلسه نقد و بررسی کتاب و یا مناظره‌ در مورد موضوعات مهم داشتیم که با حضور متخصصان و کارشناسان زبده برگزار شد. سالن یاس مدل نمایشگاهی‌ای بود که از آن می‌توان به عنوان سلول بنیادین نمایشگاه مطلوب یاد کرد. البته این سالن با آسیب‌هایی هم همراه بود؛ مثلاً امکان فروش در سالن یاس نبود و یا اینکه این سالن صرفاً برای معرفی کتاب‌های یک‌سال گذشته طراحی شده بود و ... که بخشی از این موارد به ضعف ما و برخی به ضعف ساختار و زیرساخت‌های موجود بازمی‌گشت.

نمایشگاه کتاب فرصتی برای اوج گرفتن سالانه است. باید کسانی برای این حرکت روزمره، دائماً تکرار شونده و غیر منسجم به لحاظ راهبردی فکر کنند و برای اصلاحش به طور جدی بیندیشند و تدارک نمونه‌هایی برای آینده نشر کشور داشته باشند.

این طرح چه زمانی به وزارت ارشاد تحویل داده شد؟ آیا جلسه‌ای جهت تشریح این موارد با مسئولان امر برگزار شده است؟

ما طرح را به ارشاد تحویل ندادیم. مشخصات طرح را به آنها دادیم و گفتیم که اگر تمایل دارند، جزئیات بیشتری در اختیار آنها بگذاریم. باید اول اراده‌ای در وزارت ارشاد شکل بگیرد تا به جزئیات آن پرداخت. اگر این خواست نباشد، بیان این جزئیات فایده‌ای ندارد و ممکن است مثل دیگر طرح‌ها به بایگانی بپیوندد. مجمع ناشران انقلاب اسلامی- وزارت ارشاد چه بخواهد و چه نخواهد- این طرح را در مواقع و فرصت‌های مختلفی که در حوزه فرهنگی در اختیارش داده می‌شود، مطرح کرده و می‌کند و اگر فرصتی برایش فراهم شود این را در مقیاس محدود و وسیعی که در اختیارش داده می‌شود، اجرا کرده و می‌کند و به مرور زمان این‌ها تمرینی برای انجام یک حرکت خوب در آینده خواهد بود.

بعد از برپایی سالن یاس از سال 91 مطالبه جدی‌ای درباره تغییر منطق نمایشگاه به وجود آمده است. فکر می‌کنم این می‌تواند رشد پیدا کند.

ما از چهار محور اصلی نمایشگاه کتاب تهران تلاش کردیم بخشی از آن را در سالن یاس عملیاتی کنیم. ما معتقدیم که نمایشگاه کتاب باید از ناشر محوری به سمت موضوع‌محوری حرکت کند و از یک فروشگاه بزرگ به یک محیط نمایشگاه راهبردی و با حضور زبدگان فرهنگی تبدیل شود. نمایشگاه کتاب نباید غرفه‌محور باشد. آنچه در سالن یاس رخ داد، می‌تواند در شبستان با حضور 250 هزار عنوان کتابی که موضوع‌بندی و کارشناسی شده‌اند، ارائه شود. در فضای نمایشگاهی دائماً در منظومه‌های مختلف کتاب‌ها ارائه می‌شود. همچنین جلسات نقد و بررسی هم برگزار می‌شود و بهترین کتاب‌ها بعد از کارشناسی به مردم ارائه می‌شود. یک گفت‌وگوی جدی از جنس تفکر و اندیشه ارائه می‌شود.

البته این موضوعاتی که شما اشاره کردید به عنوان پیشنهاد و جایگزین در رویه جاری، خود پرسش‌هایی به همراه دارد که مثلاً چه کسی این کار کارشناسی را باید انجام دهد و چگونه؟ در هر حال به نظر می‌رسد در این طرح بسیاری از شبه کتاب‌ها هم از حضور در نمایشگاه حذف خواهند شد.

بله، بسیاری از شبه‌کتاب‌ها هم حذف می‌شود. نمایشگاه کتاب تهران باید یک نمایشگاه عالمانه و فرهیخته باشد. بخشی از نمایشگاه در اختیار کتاب‌های کمک‌آموزشی است که نقش فرهنگی در کشور ندارند. یک مهارت‌آموزی تکنیکال است که در مدل نادرست آموزشی ما متداول است و حفظ را تقویت می‌کند حفظیاتی که کمک می‌کند تا فرد فقط مدرک بگیرد.

نمایشگاه کتاب با حضور سلایق مختلف فرهنگی باید محیط رشدی باشد که فضای فکری را ایجاد می‌کند. این‌ها آرزوهای بزرگ و دست نایافتنی نیست. این‌ها ممکن است رخ دهد، به شرط حضور مجموعه نخبگان در حوزه نشر.