به گزارش حلقه وصل، داشتن بعضی از نعمت‌ها آن‌قدر برای ما عادت شده که شاید هیچ وقت به ذهنمان خطور نکند که این نعمت بزرگ خدا، جای شکر بزرگی هم دارد و به زندگی ما برکت می‌دهد. اگر روزی نباشد زندگی‌مان از ریشه مختل می‌شود و همه کارهایمان بی‌نتیجه می‌ماند. فقط کافی است یک لحظه شیر آب را باز کنیم و هیچ آبی از لوله آن سرازیر نشود. همه آب‌های ذخیره شده در یخچال را هم که مصرف کنیم، باز هم برای شست‌وشو و خورد و خوراک بقیه روز در حسرت چند جرعه آب می‌مانیم. همان موقع است که تازه قدر این نعمت بزرگ خدا را می‌دانیم، چون نبودنش بدجوری زندگی‌مان را لنگ می‌کند. اما باز هم به محض اینکه آب وصل شود و روی نعمت را ببینیم، از شکرش غافل می‌مانیم. شکری که بهترین نمود آن در مصرف درست و بهینه است. به همین دلیل است که مصرف درست از نعمت‌های خدا به‌خصوص آب، یکی از دستورات مؤکد قرآن است که مقررات خاصی هم برای آن وضع شده است.
گفتگو با دکتر ملیحه موسوی تهرانی، کارشناس مسائل دینی، انجام شده و به اهمیت صرفه‌جویی در مصرف آب و اشاره‌های قرآن و حدیث در نقش آب در زندگی ما و سایر موجودات پرداخته شده است.
آن طور که این محقق دینی توضیح می‌دهد، شکر هر نعمتی استفاده صحیح از آن نعمت است. بهره‌برداری از نعمت‌های نامحدود خدا در راهی که او راضی است شکر حقیقی نعمت‌های الهی است. استفاده بهینه از آب به خصوص آب‌های قابل نوشیدن مهم‌ترین مسئولیت ما در برابر این نعمت بزرگ و اساسی است. توجه به قدرت خدا که می‌تواند هر لحظه آب‌های گوارا را برای ما تلخ و ناخوشایند کند، طبیعتاً ما را قدردان نعمت‌های الهی قرار می‌دهد. همان طور که در آیات ۶۸ تا ۷۰ سوره مبارکه واقعه در این باره می‌فرماید: «أفرأیتم الماء الذی تشربون أنتم أنزلتموه من المزن أم نحن المنزلون لو نشاء جعلناه أجاجا فلولا تشکرون؛ آیا آبی را که می‌نوشید دیده‌اید؟ آیا شما آن را از ابر فرو فرستاده‌اید یا ما؟ اگر می‌خواستیم آن را تلخ می‌گرداندیم؛ پس چرا شکر نمی‌کنید؟» در کتاب الخصال نوشته شده که: پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله روی ظرف آب را می‌پوشاندند. درواقع با پوشاندن ظرف آبی که برای نوشیدن است، گرد و خاک و حشرات راه برای ورود به آن پیدا نمی‌کنند و به این ترتیب کسی در موقع نوشیدن آب به دردسر نمی‌افتد و آن آب را به هدر نمی‌دهد.
صرفه‌جویی در مصرف آب از منظر قرآن
می‌دانیم که اصل و اساس حیات و زندگی ما انسان‌ها و همه جانداران روی زمین، آب است. اما می‌خواهیم بدانیم قرآن کریم تا چه اندازه به موضوع مایع حیات پرداخته و چه دستوراتی در این رابطه دارد؟
این همان نکته مهمی است که در قرآن کریم بارها به آن اشاره شده. به طوری که ۸ آیه از قرآن کریم به طور مستقیم و حدود ۶۰ آیه هم به طور غیرمستقیم درباره اهمیت و نقش آب در زندگی و چرخه طبیعت اشاره می‌کند.
به همه این موارد، تعداد زیادی از احادیث و روایات را هم اضافه کنید تا دستتان بیاید که این مایه حیات تا چه اندازه در زندگی ما و نسل‌های آینده‌مان اهمیت دارد.
چرا اسلام این اندازه به مسئله حفظ آب اهمیت داده است؟
چون کاربرد آب در زندگی ما و جانداران دیگر تنها به نوشیدن و شست‌وشو مربوط نمی‌شود. خوب است بدانیم که یکی از مواد ضروری در صنعت و پیشرفت فناوری هم آب است و به همین دلیل است که پیش‌بینی شده به دلیل خشکسالی و کمبود منابع آبی تا چند سال آینده تعداد زیادی از صنایع مهم در ایران و تعداد دیگری از کشورها با بحران و مشکل مواجه می‌شوند.
از طرف دیگر کمبود آب توسعه فعالیت‌های اقتصادی را هم محدود می‌کند و به همین دلیل در بررسی مشکلات اقتصادی هم توجهی به منابع آبی داشته باشیم. همه این مشکلات نشان می‌دهد که مردم مسلمان در کشور ما به دلیل بهره‌مندی از آموزه‌های اسلامی، باید بیشتر از بقیه مردم جهان در صرفه‌جویی و دقت در مصرف آب تلاش کنند و این صرفه‌جویی باید به فرهنگ عمومی مردم تبدیل شود.
خلقت موجودات زنده از آب
تقریباً همه آیاتی به طور مستقیم درباره آب سخن گفته‌اند، به اهمیت بسیار زیاد آن در زندگی موجودات زنده اشاره دارند. دلیل توجه به این نکته چیست؟
خداوند متعال در آیه ۱۶۴ سوره مبارکه بقره آب را عامل زنده شدن زمین می‌داند و می‌فرماید: «و ما انزل الله من السماء من ماء فاحیا به الارض بعد موتها؛ و با آبی که خداوند از آسمان فرو فرستاد، زمین مرده را زنده کرد.»
و همچنین در آیه ۳۰ سوره مبارکه انبیاء می‌فرماید: «أولم یر الذین کفروا أن السموات والارض کانتا رتقا ففتقناهما و جعلنا من الماء کل شیء حی أفلا یؤمنون؛ آیا کافران ندیدند که آسمان‌ها و زمین بسته بودند (و آب و گیاه نمی‌دادند) و ما آب‌ها را شکافتیم و از آب هر چیز زنده‌ای را آفریدیم؟ آیا ایمان نمی‌آورند؟»
شکر نعمت آب
شکرگزاری در برابر نعمت‌های الهی یک وظیفه مهم است. آیا شکر نعمت آب تنها به شکر کلامی محدود می‌شود؟
شکر هر نعمتی استفاده صحیح از آن نعمت است. بهره‌برداری از نعمت‌های نامحدود خدا در راهی که او راضی است شکر حقیقی نعمت‌های الهی است. استفاده بهینه از آب به خصوص آب‌های قابل نوشیدن مهم‌ترین مسئولیت ما در برابر این نعمت بزرگ و اساسی است.
توجه به قدرت خدا که می‌تواند هر لحظه آب‌های گوارا را برای ما تلخ و ناخوشایند کند، طبیعتاً ما را قدردان نعمت‌های الهی قرار می‌دهد. همان طور که در آیات ۶۸ تا ۷۰ سوره مبارکه واقعه در این باره می‌فرماید: «أفرأیتم الماء الذی تشربون أنتم أنزلتموه من المزن أم نحن المنزلون لو نشاء جعلناه أجاجا فلولا تشکرون؛ آیا آبی را که می‌نوشید دیده‌اید؟ آیا شما آن را از ابر فرو فرستاده‌اید یا ما؟ اگر می‌خواستیم آن را تلخ می‌گرداندیم؛ پس چرا شکر نمی‌کنید؟»
کاربردهای آب در زندگی
خیر و برکت آب در زندگی ما و موجودات زنده دیگر آن‌قدر هست که نتوان به سادگی از کنار آن گذشت. آیا در احادیث هم به این موضوعات اشاره‌ای شده است؟
بله. به چند نمونه از مهم‌ترین کاربردهای آب در زندگی اشاره می‌کنیم، مانند پاکیزگی و سلامت بدن. چراکه یکی از مهم‌ترین کاربردهای آب در زندگی ما شست‌وشو و پاکیزه نگه داشتن بدن است. در کتاب الخصال نوشته شده که حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در این باره فرموده‌اند: «خودتان را با آب از بوی نامطبوعی که مایه آزار دیگران است پاکیزه سازید و به (سر و وضع) خودتان برسید، زیرا خداوند بلندمرتبه از بندگان کثیف (که توجهی به نظافت خود ندارند) و هر کسی که با آن‌ها می‌نشیند از آن‌ها بیزار می‌شود، نفرت دارد.»
پاکیزگی لباس هم مورد دیگری است که در روایات به آن اشاره شده است. در کتاب سنن ابی داوود نوشته شده که جابر بن عبدالله انصاری که یکی از یاران پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله بود تعریف کرده است که یک روز آن حضرت نزد ما آمده و مردی را مشاهده کردند که لباس‌هایی چرک و آلوده بر تن کرده بود. حضرت فرمودند: «آیا این مرد آبی پیدا نکرده که لباسش را بشوید؟»
درواقع آن حضرت آب را مایه پاکیزگی پوشاک و لوازم زندگی می‌دانستند و به دیگران توصیه می‌فرمودند که با بهره بردن از این نعمت خدا، خود و لباس‌های خود را پاکیزه نگه دارند.
عامل حیات موجودات زنده
همچنین آب عامل حیات و زندگی موجودات زنده دانسته شده است. خطبه ۱۱۵ کتاب شریف نهج‌البلاغه به بخش زیادی از برکت‌ها و ثمرات آب باران اشاره دارد.
حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در این خطبه ضمن شکر و قدردانی از خدای متعال به این برکت‌ها اشاره فرموده‌اند که: «خدایا ما را با بارانی سیراب کن که حیات‌بخش، سیراب سازنده، فراگیر باشد و به همه‌جا رونده، پاکیزه و بابرکت، گوارا و پر نعمت. بارانی که گیاهان بسیار از آن رشد کند، شاخه‌های آن به بار بنشیند و برگ‌های تازه و آبدار دهد. با چنان بارانی بنده ناتوان را توان می‌بخشی، و شهرهای مرده را زنده می‌سازی. خدایا! بارانی بده که بسیار ببارد تا زمین‌های بلند ما پر گیاه شود، و در زمین‌های پست روان گردد و نعمت‌های فراوان در اطراف ما گسترش یابد تا با آن میوه‌های ما بسیار، گله‌های ما زنده و فراوان و سرزمین‌های دورتر از ما نیز بهره‌مند گردند.»
از سوی دیگر آب موجب رویش گیاهان و درختان می‌شود و وابستگی گیاهان و روییدنی‌های زمینی به آب از یک سو و نیازمندی شدید ما انسان‌ها به گیاهان از سوی دیگر، مسئولیت ما را نسبت به پاسداشت موقعیت آب و استفاده بهینه از این نعمت بزرگ الهی بیشتر می‌کند.
زندگی بدون آب یعنی گرسنگی، بی‌نشاطی، پژمردگی و این‌ها پیام‌آور مرگ و نابودی‌اند. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در کتاب نهج‌البلاغه در این باره می‌فرمایند: «هیچ روینده ای (و هرچه از زمین می‌روید) از آب بی‌نیاز نیست.»
رهایی از فقر و گرسنگی
در کتاب قرب الاسناد نوشته شده که حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام فرموده‌اند: «هر کسی که با داشتن آب و خاک، همچنان فقیر و نیازمند باشد خدا (از رحمت خود) دورش می‌گرداند.»
از این سخن نقش مؤثر آب و خاک در زندگی انسان‌ها فهمیده می‌شود. درواقع با استفاده بهینه از آب و خاک می‌توان زندگی را از رحمت الهی سرشار کرد.
نگهداری و صرفه‌جویی در مصرف آب
به اهمیت آب در زندگی در کلام اهل بیت علیهم السلام اشاره کردید. آیا در خصوص ضرورت صرفه‌جویی و مراقبت از این نعمت الهی هم مطلبی عنوان شده است؟
شیوه‌های زیادی برای صرفه‌جویی در مصرف آب وجود دارد. از باز نگه نداشتن بیهوده شیر آب گرفته تا دقت در شست‌وشو. در روایت‌های اسلامی هم نمونه‌های خوبی درباره پرهیز از اسراف‌کاری در مصرف آب وجود دارد، مانند جدا کردن آب آشامیدنی و از شست‌وشوها، چنانکه در کتاب کافی نوشته شده است که روزی امام صادق علیه السلام شخصی را دیدند که در آب آشامیدنی غسل می‌کرد. به او فرمودند: «آب آشامیدنی این مردم را فاسد نکن.»
بنابراین استفاده از آب آشامیدنی برای شست‌وشو اشکال شرعی دارد. مگر در شهرهایی مانند تهران که آب نوشیدنی و آبی که مخصوص شست‌وشو است از یکدیگر تفکیک نشده. البته در این مورد هم بیشتر ضرورت دارد که مردم در مصرف آب صرفه‌جویی کرده و در شست‌وشوها دقت داشته باشند.
فاصله داشتن آب چاه‌ها از فاضلاب‌ها
فاصله داشتن آب چاه‌ها از فاضلاب‌ها نکته دیگری است که موجب مراقبت از آب شرب می‌شود. به عبارت دیگر، شیوه دیگری که در دین اسلام در مورد پاکیزه نگه داشتن و مصرف آب مورد تأکید است، این است که میان چاه آب آشامیدنی تا فاضلاب فاصله باشد.
در این باره در کتاب وسائل الشیعه نوشته شده که هر قدر زمین نرم‌تر و خاک روان‌تری دارد، باید فاصله چاه آب تا فاضلاب بیشتر شود. از طرف دیگر اگر چاه آب در سطح بالاتری از فاضلاب قرار بگیرد بهتر است.
پوشاندن ظرف آب آشامیدنی
در کتاب الخصال نوشته شده که: پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله روی ظرف آب را می‌پوشاندند. درواقع با پوشاندن ظرف آبی که برای نوشیدن است، گرد و خاک و حشرات راه برای ورود به آن پیدا نمی‌کنند و به این ترتیب کسی در موقع نوشیدن آب به دردسر نمی‌افتد و آن آب را به هدر نمی‌دهد.