اختلاف علما در تعیین عید فطر، ناشی از چیست؟

به گزارش حلقه وصل، در خصوص استفاده از آلات نجومی در رؤیت هلال، دو نظریه شکل گرفته است. بعضی از فقها، رؤیت شرعی را «فقط» با چشم معتبر می‌دانند اما برخی دیگر به مدد قوۀ اجتهاد که از اختصاصات فقه شیعه است، آن را به ابزار نجومی هم توسعه داده‌اند.

اشاره: رهبر معظم انقلاب، روز یکشنبه چهارم خرداد ۱۳۹۹ را عید فطر اعلام کردند. اما برخی از مراجع تقلید خبر دادند که هلال ماه برای آنها اثبات نشده و لذا آنها دوشنبه پنجم خرداد را عید گرفتند.

 سؤالی پیش می‌آید که این اختلاف، ناشی از چیست. این یادداشت، موضوع رؤیت هلال را به زبانی ساده بررسی کرده است.

    تقویم شرعی در ادیان اسلام و یهود، تقویم قمری است. در این نوع از تقویم، ابتدای هر ماه با رؤیت هلال تعیین می‌شود. بنابراین، استهلال در شرع اسلام جایگاه خاصی دارد مخصوصاً در ماه‌های رمضان، شوال و ذی‌الحجه، به جهت اعمال عبادی از قبیل روزه، فطر و حج.

    هر ماه قمری به طور میانگین ۵۳ر۲۹ روز است. یعنی هر ماه، یا ۲۹ روز دارد یا ۳۰ روز. غیر از این دو حالت، امکان ندارد. منجمان می‌گویند در تقویم یک سال قمری، حداکثر سه ماه متوالیِ ۲۹ روزه می‌تواند وجود داشته باشد، و حداکثر چهار ماه پی‌درپی که ۳۰ روزه باشند.

    استهلال، در غروب روز بیست و نهم از هر ماه قمری صورت می‌گیرد. اگر هلال دیده شد این ماه ۲۹ روزه است و فردا روز نخست از ماه جدید خواهد بود. و چنانچه هلال دیده نشد، دیگر به استهلال فردا شب نیاز نیست. زیرا ماه قمری بیش از ۳۰ روز نخواهد بود و باید ماه جدید را آغاز کرد.

رؤیت هلال

    از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «صم للرؤیة و أفطر للرویة». یعنی با رؤیت هلال، روزه بگیرید و با رؤیت هلال بعدی، فطر کنید (وسایل الشیعه، ح ۱۳۳۵۷). اگر در یک شهر یا روستا به علت هوای ابری نتوانستند ماه را ببینند ولی مناطق اطراف هلال را دیدند اول ماه، ثابت می‌شود. طبق روایاتی که از ائمه معصوم رسیده است اگر دو شاهد عادل، شهادت دهند که ماه را دیده‌اند، برای ما نیز ثابت می‌شود. (و إن شهد عندک شاهدان مرضیان بأنهما رأیاه، فاقضه ـ التهذیب، ج ۴، ص ۱۵۷).

    اما معنای «رؤیت» چیست؟ آیا دیدن با ابزار نجومی نیز می‌تواند رؤیت محسوب ‌شود؟ برخی مراجع تقلید، این نوع از رؤیت را معتبر دانسته‌اند، اما اکثر مراجع به آن قائل نیستند. ما در ادامه به این موضوع خواهیم پرداخت.

    در ماه‌های عادی، دو حالت رخ می‌دهد:

۱. هلال، نه با چشم دیده می‌شود، نه با دوربین

۲. هلال با چشم معمولی قابل رؤیت است و لذا اختلافی در میان نیست

اما مشکلات، هنگامی رخ می‌نمایند که هلال در منطقۀ مورد نظر، با دوربین و ابزار نجومی دیده می‌شود اما با چشم، قابل رؤیت نیست. منجمان این نوع از هلال را، «هلال بُحرانی» نام گذاشته‌اند. و هلال شوال ۱۴۴۱ قمری در ایران، یکی از آن هلال‌های بحرانی بود.

نظریه‌های فقهی رؤیت هلال

دو موضوع باعث شده که اختلافاتی در ماجرای رؤیت هلال پدید آید: استفاده از «ابزار نجومی» و شرط «اتحاد افق». پدید آمدن این دو موضوع در یک قرن اخیر، ناشی از فناوری‌های جدید مانند دوربین و تلسکوپ است و همچنین امکان ارسال پیام به نقاط دور دست.

الف. استفاده از ابزار نجومی

در خصوص استفاده از آلات نجومی در رؤیت هلال، دو نظریه شکل گرفته است. بعضی از فقها، رؤیت شرعی را «فقط» با چشم معتبر می‌دانند اما برخی دیگر به مدد قوۀ اجتهاد که از اختصاصات فقه شیعه است، آن را به ابزار نجومی هم توسعه داده‌اند.

۱. رؤیت هلال فقط با چشم، معتبر است

مراجع تقلید یا فقهایی که رؤیت با چشم غیرمسلّح را معتبر دانسته‌اند، عبارتند از آیات عظام: سید روح‌الله خمینی، سید علی سیستانی، لطف الله صافی گلپایگانی، حسین وحید خراسانی، ناصر مکارم شیرازی، سید موسی شبیری‌ زنجانی، سید محمدسعید حکیم، سید محمدتقی مدرسی، مرحوم سید ابوالقاسم خویی، مرحوم محمدعلی اراکی، مرحوم سید محمدرضا گلپایگانی، مرحوم سید محمد صدر

    اغلب این مراجع تأکید کرده‌اند که استفاده از ابزار برای یافتن هلال، بلااشکال است اما هلال در نهایت باید با «چشم عادی» قابل رؤیت باشد.

۲. رؤیت هلال با ابزار نجومی نیز معتبر است

مراجع تقلید یا فقهایی که علاوه بر رؤیت با چشم، رؤیت با ابزار را نیز معتبر دانسته، عبارتند از آیات عظام: سید علی خامنه‌ای، حسین نوری همدانی، سید کاظم حسینی حائری، مرحوم محمدتقی بهجت، مرحوم محمد فاضل لنکرانی، مرحوم سید محمود هاشمی شاهرودی (فقط با دوربین‌های متعارف، نه تلسکوپ).

ب. اتحاد مکان یا زمان

اگر ماه در شهر دیگری رؤیت شود آیا برای ما نیز ثابت می‌شود یا نه؟ اکثر فقها اعتقاد دارند که چنانچه این دو شهر هم‌افق باشند می‌توان به ثبوت ماه حکم کرد. در مقابل، آیت‌الله خویی و برخی پیروان او معتقد شده‌اند که اشتراک آن دو شهر در قسمتی از شب، کفایت می‌کند.

۱. «اتحاد افق» شرط است

یعنی حکم رؤیت هلال در یک مکان، برای مکان دیگر نیز معتبر است به شرط آنکه افق آنها به هم نزدیک باشد.

    مراجع تقلید یا فقهایی که اتحاد افق را ضروری دانسته‌اند، عبارتند از آیات عظام: سید روح‌الله خمینی، سید علی خامنه‌ای، سید علی سیستانی، ناصر مکارم شیرازی، سید موسی شبیری‌ زنجانی، سید سید محمدتقی مدرسی، مرحوم محمدتقی بهجت، مرحوم سید محمد صدر، مرحوم محمدعلی اراکی.

۲. «اتحاد شب» شرط است

یعنی اگر در جایی از کرۀ زمین، هلال ماه را ببینند، برای ما نیز معتبر خواهد بود، در صورتی که در منطقۀ ما هنوز شب باقی بوده و روز بعد، آغاز نشده باشد. این نظریه به نام آقای خویی شهرت یافته است، در حالیکه قبل از او توسط علامه حلی (ف. ۷۲۶ هجری) و همچنین ملا احمد نراقی (ف. ۱۲۴۵ هجری) در کتاب مستند الشیعة فی أحکام الشریعة بیان شده است.

ـ مراجع تقلید یا فقهایی که به عوض اتحاد افق، اتحاد شب را معتبر دانسته‌اند، عبارتند از آیات عظام: مرحوم سید ابوالقاسم خویی، لطف‌الله صافی گلپایگانی، حسین نوری همدانی، مرحوم محمد فاضل لنکرانی، مرحوم سید محمود هاشمی شاهرودی، محمداسحاق فیاض، بشیرحسین نجفی، سید کاظم حسینی حائری.

    آیت‌الله حسین وحیدخراسانی نیز به این نظر قائل است، با این تبصره که رؤیت در شهر دیگر، باید قبل از نیمه شب ما باشد. به عبارت دیگر، مکانی که ماه را دیده باید بیش از نیمی از شب را با ما مشترک باشد. [مسئلۀ ۱۷۴۳ رساله عملیه]

آیت‌الله بشیرحسین نجفی از علمای نجف این نظریه را تعمیم داده و معتقد شده است که حتی اتحاد شب لازم نیست: «علی المختار إن ثبت الهلال فی منطقة، جری حکمه فی جمیع بقاع الأرض، والله العالم» [استفتائات].

نتایج رؤیت با ابزار و قائلان به اتحاد شب، اکثراً یکسان است

حکم فقهایی که رؤیت با ابزار نجومی را معتبر می‌دانند در اکثر اوقات، با احکام فقیهانی که به اتحاد شب قائلند، به یک نتیجه منتهی می‌شود. برای اثبات رؤیت هلال در بلاد دور دست، لازم است افراد متبحری وجود داشته باشند که ماه را ببینند و آن مرجع تقلید بتواند به سخن آنها اعتماد کند.

    اگر هلال در وضعیت بحرانی باشد، یعنی سنّ ماه اندک باشد که فقط بتوان آن را با ابزار مثلاً در ایران دید، بعد از گذشت چند ساعت، در مناطق غربی‌تر مانند افریقا و اروپا امکان رؤیت با چشم عادی وجود خواهد داشت. و این همان اتحاد شب است. زیرا غروب خورشید در افریقا هنگامی رخ می‌دهد که هنوز روز بعدی در ایران آغاز نشده است.

هلال ماه شوال ۱۴۴۱ قمری

مشخصات نجومی هلال در شامگاه شنبه ۳ خرداد ۱۳۹۹ (۲۹ رمضان ۱۴۴۱) به افق تهران:

۱.    زمان مقارنه ماه و خورشید: ساعت ۲۲:۰۹ دقیقه، جمعه ۲ خرداد ۱۳۹۹ ـ برابر با ۱۷:۳۹ دقیقه به ساعت جهانی (گرینویچ)

۲.    زمان غروب خورشید، ساعت ۲۰:۰۹

۳.    زمان غروب ماه، ساعت ۲۰:۵۱

۴.    ارتفاع ماه: ۸ر۶ درجه

۵.    مدت مکث ماه بعد از غروب خورشید: ۴۲ دقیقه

۶.    سنّ ماه: ۲۲ ساعت و ۰ دقیقه

۷.    فاصله زاویه‌ای ماه و خورشید: ۸ر۹ درجه

مقارنه، زمانی رخ می‌دهد که ماه از حد فاصل خورشید و زمین عبور می‌کند (در برخی از اوقات به کسوف می‌انجامد). بعد از مقارنه، ماه «نو» می‌شود و سنّ آن شمارش می‌گردد.

    مقصود از ارتفاع ماه، بلندی زاویه‌ای آن از خط افق، در لحظۀ غروب خورشید است. امکان رؤیت با چشم عادی در شرایط جوی خوب، هنگامی پدید می‌آید که جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید کمتر از ۱۰ درجه نباشد، و سن ماه جوان به حدود ۲۰ ساعت رسیده باشد. رکورد رؤیت هلال «ماه نو» با ابزار نجومی، در حدود ۱۲ ساعت است.

    هرچه ارتفاع ماه به زاویه جداییِ آن از خورشید نزدیک‌تر باشد امکان رؤیت بالاتر می‌رود. به این ترتیب مدت مکث ماه در آسمان بیشتر خواهد بود.

[نقشه محاسباتی دکتر خالد شوکت از رؤیت‌پذیری هلال شوال ۱۴۴۱ قمری]

توضیح نقشه: وضعیت هلال ماه شوال در غروب خورشید شنبه سوم خرداد ۱۳۹۹ (۲۳ مه ۲۰۲۰)

A.    ماه با چشم غیرمسلح به آسانی دیده می‌شود

B.    ماه در شرایط مساعد جوّی دیده خواهد شد

C.    ماه بعد از یافت شدن توسط ابزار نجومی، با چشم غیرمسلّح دیده می‌شود

D.    فقط با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ قابل رؤیت است

رؤیت هلال شوال، مقارن ساعت ۲۲ شنبه سوم خرداد ۹۹ از سوی رهبر انقلاب اعلام گشت و مشخصات رؤیت و عکس‌های آن، ساعتی بعد در سایت leader.ir بارگذاری شد.

    از حدود ۸۰ گروه رصدی فقط ۱۰ گروه موفق شدند که ماه را ببینند، آن هم فقط با ابزار نجومی. تصویر هلال شوال توسط دو گروه در استان فارس و استان اصفهان فوراً در سایت انتشار یافت:

 استان تهران: امامزده هاشم ـ عکاس: آقای ابراهیمی سراجی

استان فارس: رصدخانه حرم سید علاالدین حسین(ع) در شیراز. عکاس: آقای شریفی

نکته حائز اهمیت این است که از پانزده سال قبل تاکنون، نتایج استهلال هر ماه قمری، در سایت رهبر معظم انقلاب، درج و منتشر می‌شود.

کارشناسان رؤیت هلال ما، در جهان کم‌نظیر یا بی‌نظیر هستند. آنها در وادی‌هایی وارد شده‌اند و چیزهایی می‌دانند که دیگران حتی فکرش را هم نکرده‌اند تا برسد به اینکه بلد باشند. یکی از دلایل این موضوع، توجه رهبر انقلاب به مباحث کارشناسی در رؤیت هلال است. وقتی یک جوان علاقمند مشاهده می‌کند که تلاش او به تعیین موضوع مهمی مانند عید فطر می‌انجامد، مسلّماً بیشتر و جدی‌تر کار می‌کند. در برخی از سال‌ها اعلام عید فطر در ایران منوط به رؤیت سه یا چهار گروه رصدی بوده است. این موضوع به وضوح تأثیر خوبی بر آن کارشناسان خواهد گذاشت. زیرا نتیجۀ کار خود را به سرعت مشاهده می‌کنند.

    نقش حجت الاسلام علیرضا موحدنژاد در ستاد استهلال، یک نقش محوری است. او یکی از اعضای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک نیز هست و تقویم‌های رسمی کشور را استخراج می‌کند و به جوانب ماجرا وقوف کامل دارد. ایشان بیش از ۴۵ سال از عمر خودشان را صرف تحقیق در نجوم قدیم و جدید و مطالعات فقهی و تدریس کرده و در عرصۀ میدانی و رصد هلال نیز جزو رکورداران هلال ماه نو به شمار می‌آیند.

    حجت الاسلام موحدنژاد از سال ۱۳۸۱ به بیت رهبری و ستاد استهلال وارد شد و بعد از آن، ماجرای استهلال در کشور نظم و نسق گرفت. هرچند قائل شویم که فتوای رهبر معظم انقلاب در جواز استفاده از ابزار نجومی قابل پذیرش برای برخی از مراجع عظام نیست، اما نمی‌توان انکار کرد که این موضوع طبق قاعده و ضابطه‌ای روشن انجام می‌شود. این قاعده همانطور که گفتیم در بسیاری از اوقات با نظربه قائلان به «اتحاد شب» نتایج یکسانی دارد. هرچند که اعلام عید از سوی آن مراجع، منوط است به خبر گرفتن از افراد موثق و متبحری که در کشورهای دیگر برای استهلال رفته‌اند. و احتمالاً به همین دلیل است که آیت‌الله صافی دوشنبه ۵ خرداد را عید فطر اعلام فرموده‌اند، وگرنه یکشنبه ۴ خرداد با نظریه ایشان موافق‌تر بود.

منابع:

ـ وبلاگ آسمان ۲۵، حجت الاسلام محسن فصاحت

ـ احادیث باب استهلال در کتاب شریف وسایل الشیعه

https://www.leader.ir/fa/book/۹/%DA%AF%D۸%B۲%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۴-%D۹%۸۵%D۸%A۷%D۹%۸۷%D۸%A۷%D۹%۸۶%D۹%۸۷-%D۸%A۷%D۸%B۳%D۸%AA%D۹%۸۷%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۴  

http://ijtihadnet.ir/%D۹%۸۱%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۸%D۸%A۷-%D۹%۸۸-%D۹%۸۵%D۸%A۸%D۸%A۷%D۹%۸۶%DB%۸C-%D۸%B۱%D۸%A۴%DB%۸C%D۸%AA-%D۹%۸۷%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۴/

https://www.moonsighting.com/۱۴۴۱shw.html

http://wikifeqh.ir/%DA%۸۶%D۸%B۴%D۹%۸۵_%D۹%۸۵%D۸%B۳%D۹%۸۴%D۸%AD

*امیر اهوارکی